اعتیاد، بلای پیکر سوز
مصرف مواد مخدر، یکی از جدی‌ترین مشکلات بهداشتی کشور‌ها است. حدود 9 درصد آمریکایی‌ها، یعنی بیش از 22 میلیون نفر از مردم، به طور منظم مواد مخدر مصرف می‌کنند. تخمین زده می‌شود که مصرف مواد مخدر، از جمله الکل و نیکوتین، در هر سال بیش از 600 میلیارد دلار به ایالات متحده هزینه تحمیل میکند.
مصرف طولانی مدت مواد مخدر در نهایت می‌تواند با ایجاد تغییر در ساختار و ترکیب شیمیایی مغز انسان، منجر به یک اختلال واقعی در مغز شود. این اختلال، اعتیاد به مواد مخدر و یا وابستگی به مواد مخدر نامیده می‌شود. البته اعتیاد فقط محدود به مصرف مواد مخدر نمی‌شود و گاها فرد دچار اعتیاد به یک فعالیت مثل قماربازی، اینترنت و … می‌شود. در این مقاله قصد داریم به معرفی اعتیاد و جنبه‌های آن، ارتباط اعتیاد و سیستم عصبی مرکزی، عوارض اعتیاد و در نهایت ترک آن می‌پردازیم.
در ابتدا لازم است واژه ی اعتیاد را تعریف کنیم، اعتیاد عبارت است از ناتوانی در ترک مصرف یک ماده یا انجام یک رفتار، حتی اگر باعث آسیب جسمی و روانی شود.
انجمن پزشکی اعتیاد آمریکا اعتیاد را اینگونه تعریف میکند: «یک شرایط پزشکی قابل درمان و مزمن، که شامل تعاملات پیچیده بین مدارهای مغزی، ژنتیک، محیط و تجربیات زندگی فرد است. افراد مبتلا به اعتیاد از موادی استفاده می‌کنند یا رفتارهایی انجام می‌دهند که به آن عادت می‌کنند و اغلب با وجود پیامدهای مضر ادامه می‌یابد».
دو عامل محیط و ژنتیک به گرایش به سمت اعتیاد موثر هستند. باور‌ها، سنت‌ها ونگرش‌های خانوادگی و قرارگرفتن در محیط نامناسب از طرفی و صفات ژنتیکی از طرفی دیگر از عوامل موثر اعتیاد هستند.
واژه اعتیاد تنها به وابستگی به موادی مانند هروئین یا کوکائین اشاره نمی‌کند. برخی از اعتیادها منجر می‌شوند فرد از شرکت در فعالیت‌هایی مانند قمار، غذا خوردن یا کار باز بماند.
اعتیاد یک بیماری مزمن است که می‌تواند در اثر مصرف دارو نیز ایجاد شود. در واقع استفاده نادرست از مواد افیونی – به ویژه فنتانیل ساخته شده غیرقانونی – باعث مرگ 50000 نفر تنها در ایالات متحده در سال 2019 شده است.
در ادامه مفهوم دو واژه اعتیاد و سو مصرف مواد را مقایسه می‌کنیم.
اعتیاد در مقابل سو مصرف مواد
اعتیاد به مواد مخدر و سوء مصرف مواد متفاوت است.
سو مصرف مواد، به استفاده نادرست از یک ماده در دوزهای بالا یا در موقعیت‌های نامناسب اشاره دارد که می‌تواند منجر به مشکلات سلامتی و اجتماعی شود، با این حال، همه کسانی که از یک ماده سوء استفاده می‌کنند، اعتیاد ندارند.
به عنوان مثال، فردی که در یک شب به شدت الکل مصرف میکند، ممکن است هم اثرات سرخوشی و هم مضر این ماده را تجربه کند. با این حال، تا زمانی که فرد یک اختلال مزمن را تجربه نکند، معتاد نیست.
به طور کلی اعتیاد به مواد و اعتیاد به غیرمواد وجود دارد. برخی از مصادیق اعتیاد غیرمواد عبارتند از اعتیاد به:
- قمار
- غذا
- اینترنت
- بازی
- تلفن همراه
- رابطه‌ی جنسی
فردی که اعتیاد دارد علیرغم اثرات مضر آن، به سوء استفاده از این ماده یا فعالیت ادامه می‌دهد و طبیعتا علائمی را تجربه میکند که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
علائم اعتیاد
فرد هنگام اعتیاد به یک ماده و یا یک فعالیت علائم متعددی را از خود نشان می‌دهد.
نشانه‌های اولیه اعتیاد عبارتند از:
- کاهش نمرات در محل تحصیل
- عملکرد ضعیف در محل کار
- اختلال روابط، که اغلب شامل ضربه زدن به افرادی است که اعتیاد را شناسایی می‌کنند.
- ناتوانی در توقف مصرف یک ماده حتی در صورت ایجاد مشکلات سلامتی یا مشکلات شخصی ، مانند مشکلات شغلی یا روابط
- کمبود انرژی در فعالیت‌های روزانه
- تغییرات عمیق در ظاهر، از جمله کاهش وزن و عدم توجه به بهداشت فردی
- رفتار تدافعی هنگام سوال پرسیدن
ترک اعتیاد
وقتی فردی اعتیاد دارد و مصرف این ماده یا رفتار را متوقف میکند، ممکن است علائم خاصی را تجربه کند.
برای کسانی که از نظر جسمی به یک ماده وابسته شده اند، قطع ناگهانی مصرف ممکن است علائم ناخوشایند زیادی را ایجاد کند و در برخی موارد ممکن است کشنده باشد.
اعتیاد با مغز چه میکند؟
تجربه اولیه مصرف مواد مخدر توسط افراد، دلایل زیادی دارد. بسیاری از مردم با مصرف مواد مخدر احساس لذت، آرامش و برطرف شدن استرس و درد عاطفی دارند. دانشمندان حوزه علوم اعصاب متوجه شده‌اند که تقریبا تمام مواد مخدر یک شبکه خاص از نورون‌ها را فعال می‌کنند که سبب ایجاد حس لذت می‌شوذ، که به آن سیستم پاداش مغز می‌گویند. این مدار نقش مهمی در بقا و یادگیری دارد.
در واقع هنگامی که یک پاداش ایجاد لذت میکند، ما در مرحله اول یاد می‌گیریم که اقداماتی که ما را به پاداش می‌رساند تکرار کنیم، مواد مخدر نیز این سیستم را فعال میکند و باعث استفاده بیشتر این مواد می‌شود.
اعتیاد در سطوح مختلف بر مغز تأثیر می‌گذارد. ترکیبات شیمیایی موجود در محرک‌ها، نیکوتین، مواد افیونی، الکل و آرام بخش‌ها پس از مصرف وارد مغز و جریان خون می‌شوند. هنگامی که یک ماده شیمیایی وارد مغز می‌شود، می‌تواند باعث شود افراد کنترل تکانه‌های خود را از دست بدهند یا هوس یک ماده مضر کنند.
وقتی فردی اعتیاد پیدا میکند، مغز به دنبال پاداش این ماده است. این عمل، به دلیل تحریک شدید سیستم پاداش مغز است. در پاسخ به این فعالیت مغز، بسیاری از کاربران به استفاده از این ماده ادامه می‌دهند. این امر می‌تواند منجر به بروز مجموعه‌ای از احساسات سرخوشانه و ویژگی‌های رفتاری عجیب شود. اعتیاد طولانی مدت می‌تواند پیامدهای شدیدی مانند آسیب مغزی داشته باشد و حتی می‌تواند منجر به مرگ شود.
مواد مصرف شده، راه‌های انتقال دهنده‌های عصبی حامل پیام را از نورونی به نورون دیگر تغییر می‌دهند. برخی از مواد مخدر نیز، اثر این میانجی‌های عصبی را تقلید می‌کنند، در حالی که برخی دیگر آن‌ها را مسدود می‌نماید. مواد دیگری، راه آزاد سازی یا مهار میانجی‌های عصبی را تغییر می‌دهند و در این صورت، سیستم پاداش مغز به طور نامناسبی فعال می‌شود.
در ادامه به بررسی تاثیر مهم‌ترین مواد اعتیادآور روی مغز می‌پردازیم.
نیکوتین:
نیکوتین، ماده‌ای اعتیاد آور است که در توتون و تنباکو یافت می‌شود. این ماده از طریق گیرنده‌ای مخصوص، به نام گیرنده‌ی نیکوتینی استیل کولین تاثیر خود را اعمال میکند. این ماده می‌تواند، هم به عنوان یک محرک و هم یک آرام بخش عمل می‌نماید. از اثرات نیکوتین، می‌توان به تحریک غده فوق کلیه اشاره کرد که طی آن، ترشح آدرنالین افزایش یافته و بدن برای حالت ستیز و گریز آماده می‌شود.
نکته: در صورتی که نیکوتین غده فوق کلیوی را تحریک کند، فشار خون، تنفس و ضربان قلب بالا رفته و افزایش ناگهانی گلوکز خون را شاهد هستیم که این موضوع در صورت تداوم می‌تواند تاثیرات منفی جدی بر بدن بگذارد.
علاوه‌بر موارد گفته شده، نیکوتین باعث تحریک نورون‌های دوپامینرژیک شده که طی آن سطح دوپامین مغز بالا رفته و انگیزه‌ی فرد برای استعمال مجدد مواد نیکوتین‌دار، هر بار بالا و بالاتر می‌رود.
الکل:
اتانول موجود در مشروبات الکلی، ماده‌ای اعتیادآور و اغواکننده است. این ماده در ابتدا میزان استرس و کم‌رویی فرد را کاهش می‌دهد، به همین دلیل، استفاده الکل در افراد گوشه‌گیر، مضطرب و کم‌رو بیشتر است. گفتنی است که الکل با اثرگذاری خود روی سلول‌های عصبی مغزی باعث تغییر قابل توجهی در خلق و خو و رفتار می‌گردد.
با ورود الکل به بدن، رقابتی میان مولکول‌های اتانول وگلوکز در جهت ورود به سلول، شکل می‌گیرد، در این رقابت، اتانول بیشتر از گلوکز وارد سلول شده و در فرایند متابولیسم سلولی قرار می‌گیرد. حال اگر این سلول‌ها، سلول‌های مغزی باشند اتانول می‌تواند از سد خونی مغزی عبور کند). اتانول با تاثیر بر روی گیرنده‌ی نوروترانسمیتر گاما آمینو بوتریک اسید (GAMA) می‌تواند باعث آرام شدن اضطراب، مختل شدن کنترل عضله و تاخیر در زمان واکنش به محرک گردد. همچنین تاثیر الکل بر روی مغز در دوزهای بالاتر، باعث کاهش گیرنده‌های نوروترانسمیتر گلوتامات شده و این موضوع می‌تواند باعث کندی در تفکر و در نهایت کما شود.
تریاک:
تریاک جز مواد افیونی است، این مواد به طور طبیعی در بدن حضور داشته و مسکن‌های بدن ما محسوب می‌شوند. مواد افیونی و اپیوئید همچنین باعث آزادسازی دوپامین شده و عملکرد سیستم پاداش مغز را افزایش می‌دهند. موادی همچون تریاک، اثرات اپیوئید‌های طبیعی را در مغز تقلید کرده و باعث تسکین درد، کاهش تنفس، جلوگیری از اسهال، تهوع و استفراغ می‌شود.
نکته: مصرف بیش از حد مواد افیونی، می‌تواند باعث توقف تنفس و مرگ 100% می‌شود.
هروئین:
جالب است بدانید که هروئین، یکی از پرمصرف‌ترین مواد افیونی بوده و سالانه باعث مرگ هزاران نفر می‌شود. این ماده نیز جز مواد افیونی است که در انسان، باعث ایجاد وابستگی بسیار شدید شده و فردی که آن را مصرف میکند (تزریق وریدی)، در عملکرد بسیاری از مناطق مغزی‌اش، از جمله سیستم پاداش اختلال به وجود آمده و این امر باعث بروز سرخوشی شدید به مدت کوتاه می‌شود.
نکته: این سرخوشی شدید، باعث ایجاد حس آرامش طولانی مدت (چند ساعته) در فرد می‌شود و به همین علت است که افراد به مصرف مجدد این ماده رو می‌آورند.
پاداش مغز: اعتیاد چگونه ایجاد می‌شود؟
مغز، دما، احساسات، تصمیم گیری، تنفس و هماهنگی را تنظیم میکند. این عضو اصلی بدن همچنین بر احساسات فیزیکی در بدن، هوس‌ها، اجبارها و عادات تأثیر می‌گذارد. تحت تأثیر یک ماده شیمیایی قوی و مضر، افرادی که از موادی مانند بنزودیازپین‌ها یا هروئین استفاده می‌کنند می‌توانند عملکرد مغز خود را تغییر دهند.
داروها با سیستم لیمبیک در مغز تعامل دارند تا بر بدن و ذهن فرد تأثیر بگذارند. افراد به مصرف مواد مخدر ادامه می‌دهند تا از احساسات خوبی که مغز ایجاد میکند، حمایت کنند. این چرخه‌ای از مصرف مواد مخدر و افزایش شدید حال خوب را در فرد معتاد ایجاد میکند. در نهایت این افراد، فقط برای اینکه احساس کنند طبیعی هستند مواد را مصرف می‌کنند.
مغز، اعتیاد و ترک اعتیاد
همانطور که در قسمت قبل گفتیم، اعتیاد باعث می‌شود مغز به یک عمل مضر، پاداش دهد. فرد معتاد ممکن است احساس کند که در یک ترن هوایی عاطفی است و بدون مواد مصرفی خود، احساس ناامیدی و افسردگی میکند. هنگامی که شخصی به طور ناگهانی استفاده از مواد مخدر را متوقف میکند، عوارض ذهنی، فیزیکی و عاطفی سختی به همراه خواهد داشت. افراد ممکن است علائم ناراحت کننده‌ای را تجربه کنند که نمی‌توانند آن‌ها را برای برخی از مواد نادیده بگیرند. علائم ترک معمولا برای برخی از مواد بیشتر از سایرین است.
درمان‌های مغزی برای اعتیاد
وقتی فردی که با اعتیاد مبارزه میکند وارد یک مرکز درمانی می‌شود، دارو دریافت میکند و به درمان‌های نوآورانه دسترسی دارد. یک درمان رایج برای تثبیت و تسکین مغز پس از اعتیاد، درمان بیوفیدبک است. این به یک متخصص اجازه می‌دهد تا بر مغز نظارت کند. آن‌ها می‌توانند چگونگی بهبود فعالیت مغز، کاهش اثرات اعتیاد و تکانه‌های ناسالم را بیابند.
یک پیشرفت هیجان انگیز، استفاده از ماده‌ای به نام وارنیکلین، جهت ترک سیگار می‌باشد. این دارو، به طور مستقیم به گیرنده‌ی نیکوتینی استیل کولین متصل شده و با خنثی کردن اثر استیل کولین، از فعال شدن مسیر دوپامینرژیک مغزی جلوگیری می‌نماید.
بیوفیدبک از الکتروانسفالوگرام (EEG) استفاده میکند. نوار مغزی معمولاً برای کمک به افرادی که دچار آسیب‌های مغزی شده‌اند استفاده می‌شود و می‌تواند برای افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری جبری و سایر اختلالات مغزی مفید باشد. بیوفیدبک استرس را کاهش می‌دهد و عملکردهای غیر ارادی را کاهش می‌دهد. این درمان همچنین می‌تواند شامل مدیتیشن، تصویرسازی هدایت شده و آرامش عضلانی باشد.
هنگامی که این درمان با درمان‌هایی مانند درمان شناختی رفتاری (CBT) یا درمان رفتاری دیالکتیکی (DBT) ترکیب می‌شود، بیوفیدبک عملکردهای غیرارادی فرد مانند ضربان قلب، فشار خون و انقباض عضلانی را بهبود می‌بخشد. نوروفیدبک یا درمان EEQ نوعی بیوفیدبک است. این درمان، یک درمان برای آموزش مغز است. در مورد اعتیاد، این درمان بر فعالیت مغز نظارت میکند. این به بیماران برای کاهش استرس و اضطراب کمک میکند و می‌تواند اجبارها را درمان کند. نتیجه نهایی هر دو روش درمانی این است که مدیر به مغز پاداش می‌دهد تا نحوه عملکرد آن را بازیابی کند.
جمع بندی:
اعتیاد به معنی عدم رهایی از مصرف یک ماده یا انجام یک عمل است. روند اعتیاد توسط عوامل بسیاری تحت تاثیر قرار می‌گیرد. برای مثال افرادی که به قصد سرخوشی مواد اعتیادآور را مصرف می‌کنند، بیشتر در معرض اعتیاد هستند اما اگر همین مواد به قصد تسکین استفاده شود فرد به ندرت دچار اعتیاد می‌شود. در این مقاله به این مورد نیز اشاره کردیم که استعداد ژنتیکی و عوامل محیطی، می‌تواند پاسخ فرد به مواد مخدر را تغییر دهد. ویژگی خود مواد مانند سرعت ورود آن‌ها به مغز نیز نقش مهمی در اعتیاد بازی میکند. در این مقاله سعی کردیم به این سوال پاسخ دهیم که اعتیاد چه اثراتی روی مغز دارد و چرا به آن بلای خانمان سوز می‌گویند. در ادامه به ترک اعتیاد و چگونی پاسخ مغز نیز پرداختیم. مجله بیوزوم امیدوار است با آگاهی نسبت به این معضل اجتماعی، گامی موثر در پیشگیری و درمان این امر داشته باشد.
سوالات متداول
1- اعتیاد به چه معنی است؟
ناتوانی در ترک مصرف یک ماده یا انجام یک رفتار حتی با وجود آسیب روحی و جسمی، اعتیاد نام دارد.
2- انواع اعتیاد کدام است؟
به طور کلی اعتیاد به دو بخش اعتیاد رفتاری و اعتیاد شیمیایی تقسیم می‌شود. اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری، اعتیاد رفتاری و اعتیاد به مصرف مواد مخدر و سیگار، اعتیاد مواد شیمیایی هستند.
3- در اعتیاد به سیگار، کدام انتقال‌دهنده‌ی عصبی در بدن کمتر تولید و ترشح می‌شود؟
از آن جایی که فرد معتاد، بدنش را در معرض مقدار زیادی نیکوتین قرار می‌دهد، بعد از مدتی به دلیل شباهت نیکوتین به استیل کولین که یک انتقال‌دهنده‌ی عصبی در بدن است، به دستور مغز، تولید و ترشح استیل کولین کم می‌شود.
عالی متشکرم