بافت پوششی | چیستی، انواع، عملکرد و تقسیم‌بندی

بافت پوششی یکی از بنیادی‌ترین و جذاب‌ترین انواع بافت‌ها در بدن موجودات زنده است که در حفاظت، جذب و انتقال مواد اهمیت ویژه‌ای دارد. این بافت به‌عنوان یک سپر دفاعی، نه‌تنها از اندام‌های داخلی در برابر آسیب‌ها و میکروب‌ها محافظت می‌کند، بلکه در فرایندهای حیاتی مانند جذب مواد مغذی و دفع مواد زائد نیز مشارکت دارد. باتوجه‌به تنوع شکل و عملکرد، بافت پوششی از پوست تا دیواره رگ‌ها و حفره‌های داخلی بدن، نقش بی‌بدیلی در حفظ سلامت و کارکرد صحیح بدن دارد. در این مطلب از مجله بیوزوم، ساختار، انواع و عملکرد این بافت را بررسی کرده و اهمیت آن را در علم زیست‌شناسی و پزشکی مرور خواهیم کرد.

بافت پوششی چیست؟

بافت پوششی یکی از انواع بافت‌های بدن است که تمامی سطوح داخلی و خارجی را پوشش می‌دهد، همچنین حفره‌های بدن و اندام‌های توخالی را می‌پوشاند و به‌عنوان بافت اصلی غدد عمل می‌کند. این بافت، بسته به محل قرارگیری خود در بدن، وظایف متنوعی از جمله حفاظت، ترشح و جذب را بر عهده دارد.

نمونه‌هایی از بافت پوششی در بدن

شما انواع مختلفی از بافت پوششی را در سراسر بدن خود دارید. برخی از نمونه‌های بافت پوششی شامل موارد زیر هستند:

• لایه بیرونی پوست (اپیدرم)
• پوشش روده
• پوشش مجرای تنفسی
• پوشش حفره شکم
• غدد عرق

سلول‌های پوششی یا سلول‌های اپیتلیال (Epithelial cells)

بافت پوششی از سلول‌های اپیتلیال یا پوششی تشکیل شده است. سلول‌ها می‌توانند اشکال مختلفی داشته باشند و بسته به اینکه در کجای بدن شما قرار دارند و چه نوع عملکردی دارند، می‌توانند در یک یا چندلایه مرتب شوند.

برخی از انواع سلول‌ها، از جمله انواعی از سلول‌های پوششی، دارای ویژگی‌هایی در سطح سلول هستند که به آنها کمک می‌کند تا عملکردهای خاصی را انجام دهند، از جمله:

میکروویلی‌ها (Microvilli)

میکروویلی‌ها ساختارهای انگشت مانندی هستند که روی سطح سلول‌های بافت پوششی غیر متحرک هستند (حرکت نمی‌کنند) که برای افزایش سطح سلول عمل می‌کنند تا بهتر بتواند مواد را جذب کند. سلول‌های بافت پوششی که روده کوچک را پوشانده‌اند، هزاران میکروویلی دارند که مواد مغذی را از غذایی که می‌خورید جذب می‌کنند و از بدن در برابر باکتری‌های روده محافظت می‌کنند.

مژک (Cilia)

مژک‌ها ساختارهای ریز، مو مانند و متحرک (می‌توانند حرکت کنند) روی سطح سلول هستند که به حرکت کل سلول‌ها کمک می‌کنند یا می‌توانند مواد را در امتداد سطح بیرونی سلول حرکت دهند. سلول‌های مژک‌دار معمولاً صدها مژک روی سطح خود دارند. سلول‌های بافت پوششی مجرای تنفسی شما دارای مژک‌هایی هستند که گردوغبار و سایر موادی را که تنفس می‌کنید به دام می‌اندازند و آنها را به سمت سوراخ‌های بینی شما حرکت می‌دهند تا وارد ریه‌های شما نشوند. نمونه دیگری از سلول‌های مژک‌دار، سلول‌های بافت پوششی هستند که لوله‌های فالوپ را پوشانده‌اند و به حرکت تخمک از تخمدان به رحم کمک می‌کنند.

استرئوسیلیا (Stereocilia)

استرئوسیلیا میکروویلی‌های تخصصی هستند که شبیه مژک‌ها هستند و از سطح سلول‌های اپیتلیال خاصی بیرون می‌آیند. استریوسیلیا روی بافت پوششی گوش داخلی برای شنوایی و تعادل مورد نیاز است.

عملکرد بافت پوششی

بافت‌های پوششی اولین خط محافظت بدن را در برابر آسیب‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی فراهم می‌کنند. سلول‌های پوششی به‌عنوان دروازه‌بان بدن عمل می‌کنند و با اجازه‌دادن به انتقال انتخابی مواد در سطح آن، نفوذپذیری را کنترل می‌کنند. تمام موادی که وارد بدن می‌شوند باید از بافت پوششی عبور کنند.

بسیاری از سلول‌های بافت پوششی قادر به ترشح مخاط و سایر ترکیبات شیمیایی خاص بر روی سطوح آپیکال (Apical) یا راسی خود هستند. به‌عنوان‌مثال، سلول‌های بافت پوششی روده کوچک آنزیم‌های گوارشی را آزاد می‌کند و سلول‌های پوششی مجرای تنفسی مخاطی ترشح می‌کنند که میکروارگانیسم‌ها و ذرات ورودی را به دام می‌اندازد.

بافت پوششی چندین عملکرد مهم دارد که برای زندگی ضروری است. از آنجایی که سلول‌های اپیتلیال در سراسر بدن شما یافت می‌شوند، عملکرد و هدف آنها بر اساس مکان آنها تغییر می‌کند.

بافت اپیتلیال می‌تواند یک یا ترکیبی از چندین عملکرد زیر را داشته باشد

• محافظت: بافت پوششی از چندین جنبه از بدن شما محافظت می‌کند. به‌عنوان‌مثال، پوست شما از بافت اپیتلیال یا پوششی تشکیل شده است و از بافت‌های عمیق‌تر بدن مانند رگ‌های خونی، ماهیچه‌ها و اندام‌های داخلی محافظت می‌کند. مژک‌های روی سلول‌های پوششی که روده‌های شما را می‌پوشانند از بقیه بدن شما در برابر باکتری‌های روده محافظت می‌کنند.
• ترشح: بافت پوششی در غدد (اپیتلیوم غده‌ای) می‌تواند آنزیم‌ها، هورمون‌ها و مایعات را ترشح کند.
• جذب: بافت پوششی اندام‌های داخلی شما، مانند کبد و ریه‌ها، می‌تواند باعث جذب برخی مواد شود. به‌عنوان‌مثال، پوشش داخلی اپیتلیال روده، مواد مغذی را از غذایی که می‌خورید جذب می‌کند.
• دفع: دفع عبارت است از دفع مواد زائد از بدن. بافت پوششی در کلیه‌ها مواد زائد را دفع می‌کند و در غدد عرقی، عرق را دفع می‌کند.
• فیلتراسیون: بافت پوششی مجرای تنفسی آلودگی و ذرات را فیلتر می‌کند و هوایی را که تنفس می‌کنید تمیز می‌کند. بافت پوششی در کلیه‌ها نیز خون را فیلتر می‌کند.
• انتشار: در زیست‌شناسی، انتشار حرکت غیرفعال مولکول‌ها یا ذرات از مناطق با غلظت بالاتر به مناطق با غلظت کمتر است. سلول‌های بافت پوششی سنگ‌فرشی ساده غشایی را تشکیل می‌دهند که به انتشار انتخابی مواد اجازه عبور می‌دهد. انتشار به عملکردهای فیلتراسیون، جذب و ترشح کمک می‌کند.
• دریافت حسی: پایانه‌های عصبی حسی که در بافت پوششی تعبیه شده‌اند به بدن اجازه می‌دهند تا محرک‌های حسی بیرونی را دریافت کند. به‌عنوان‌مثال، استرئوسیلیا روی سطح بافت پوششی در گوش شما برای شنوایی و تعادل ضروری است. علاوه بر این، جوانه‌های چشایی در بافت پوششی سنگ‌فرشی مطبق زبان تعبیه شده است.

انواع سلول‌های بافت پوششی یا اپیتلیال در بدن انسان

باتوجه‌به اشکال و انواع مختلف لایه‌های سلول‌های اپیتلیال، می‌توان انواع مختلفی از بافت اپیتلیال را نام برد، از جمله:

بافت پوششی سنگ‌فرشی ساده

این نوع اپیتلیوم به طور معمول رگ‌های خونی و حفره‌های بدن را می‌پوشاند و عبور مواد را به بافت زیرین تنظیم می‌کند.

بافت پوششی مکعبی ساده

این نوع اپیتلیوم به طور معمول در بافت غده‌ای (ترشح‌کننده) و لوله‌های کلیه یافت می‌شود.

بافت پوششی ستونی ساده

این نوع اپیتلیوم اغلب برای جذب تخصصی است و معمولاً دارای مژک‌های آپیکال یا میکروویلی است. این سلول‌ها معده و روده شما را می‌پوشانند.

بافت پوششی سنگ‌فرشی طبقه‌بندی‌شده

این نوع اپیتلیوم معمولاً عملکردهای محافظتی دارد، از جمله محافظت در برابر میکروارگانیسم‌ها در برابر حمله به بافت زیرین و/یا محافظت در برابر از دست دادن آب. لایه بیرونی پوست (اپیدرم) از سلول‌های اپیتلیال سنگ‌فرشی طبقه‌بندی شده ساخته شده است.

بافت پوششی مکعبی مطبق

این نوع اپیتلیوم چندان رایج نیست و در مجاری دفعی غدد بزاقی و عرق شما یافت می‌شود.

بافت پوششی ستونی طبقه‌بندی‌شده

این نوع اپیتلیوم نیز رایج نیست و در غشای مخاطی (ملتحمه) پوشاننده پلک دیده می‌شود، جایی که هم محافظ و هم ترشح‌کننده مخاط است.

بافت پوششی ستونی کاذب

این نوع اپیتلیوم مجرای تنفسی فوقانی را می‌پوشاند و معمولاً مژک‌های زیادی دارد.

تقسیم‌بندی سلول‌های اپیتلیال بر اساس عملکردهای تخصصی

سلول‌های بافت پوششی را می‌توان بر اساس عملکردهای ویژه‌ای که دارند، از جمله:

بافت پوششی انتقالی (Transitional epithelium)

یک اپیتلیوم انتقالی (Transitional) که همچنین به‌عنوان یوروتلیوم شناخته می‌شود، از چندین لایه سلول تشکیل شده است که در صورت کشیده‌شدن صاف می‌شوند. بیشتر مجاری ادراری شما را می‌پوشاند و به مثانه اجازه می‌دهد تا منبسط شود.

بافت پوششی غده‌ای (Glandular epithelium)

این نوع اپیتلیوم برای تولید و ترشح (آزادسازی) مواد تخصصی است. این در غدد یافت می‌شود، که اندام‌های تخصصی هستند که می‌توانند موادی مانند هورمون‌ها، پروتئین‌ها و آب را بسازند، ذخیره و/یا آزاد کنند.

بافت پوششی بویایی (Olfactory epithelium)

بافت پوششی، که در داخل حفره بینی قرار دارد، حاوی سلول‌های گیرنده بویایی است که دارای زوائد تخصصی مژک هستند. مژه‌ها مولکول‌های بویی را که هنگام تنفس وارد می‌کنید، در حین عبور از سطح بافت پوششی به دام می‌اندازند. سپس اطلاعات مربوط به این مولکول‌ها از گیرنده‌ها به پیاز بویایی (جایی که مغز بو را تفسیر می‌کند) در مغز منتقل می‌شود.

شرایط اثرگذار بر بافت پوششی

یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌ها در مورد بافت اپیتلیال، احتمال ایجاد بدخیمی به‌عنوان آدنوکارسینوم (Adenocarcinoma) یا کارسینوم پاپیلاری تیروئید است که دو نوع سرطان هستند.

سرطان‌های آدنوکارسینوما بر بافت اپیتلیال غده‌ای که اندام‌ها را می‌پوشاند، تأثیر می‌گذارد و شایع‌ترین نوع سرطان است که اندام‌ها را درگیر می‌کند. آدنوکارسینوم مسئول موارد زیر است:

• تقریباً تمام سرطان‌های پروستات
• اکثر سرطان‌های سینه
• حدود 96 درصد از سرطان‌های روده بزرگ
• تقریباً 95 درصد از سرطان‌های پانکراس
• حدود 40 درصد از سرطان‌های ریه سلول غیر کوچک

کارسینوم پاپیلاری تیروئید تا 80 درصد از سرطان‌های تیروئید را تشکیل می‌دهد. این نوع سرطان به کندی رشد می‌کند. اگرچه سرطان پاپیلاری تیروئید اغلب به غدد لنفاوی گردن گسترش می‌یابد، اما این بیماری به خوبی به درمان پاسخ می‌دهد. سرطان پاپیلاری تیروئید بسیار قابل درمان است و به ندرت کشنده است.

علاوه بر سرطان، چندین مشکل دیگر بافت اپیتلیال می‌تواند در اندام‌های مختلف رخ دهد. برخی از شرایط رایج‌تر مرتبط با بافت اپیتلیال عبارت‌اند از:

• آسم: در آسم، وضعیتی که در آن راه‌های هوایی باریک و متورم می‌شود و ممکن است مخاط اضافی تولید کند، اپیتلیوم برونش تغییریافته و شکننده به نظر می‌رسد.
• بیماری سلیاک: اگر فرد مبتلا به بیماری سلیاک گلوتن (پروتئینی که در انواع خاصی از غلات یافت می‌شود) را مصرف کند، سیستم ایمنی بدن او به میکروویلی‌های سلول‌های اپیتلیال پوشش روده‌اش حمله کرده و به آن آسیب می‌رساند. این امر جذب مناسب مواد مغذی را برای روده‌ها دشوارتر می‌کند.
• ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) سویه‌های 1-4 : HPV می‌تواند باعث ایجاد زگیل در سلول‌های بافت پوششی سنگ‌فرشی لایه بیرونی پوست (اپیدرم) شود.
• سرگیجه: سرگیجه وضعیتی است که اغلب به‌عنوان یک احساس حرکت (معمولاً حرکت چرخشی) توصیف می‌شود. چندین علت مختلف برای سرگیجه وجود دارد، یکی از آن‌ها زمانی است که مجموعه‌ای غیرطبیعی از سلول‌های اپیتلیال سنگ‌فرشی طبقه‌بندی شده (یک کلستئاتوم (Cholesteatoma)) در عمق گوش شما ایجاد می‌شود. اگر درمان نشود، می‌تواند باعث سرگیجه (مشکلات تعادل) و همچنین مشکلات شنوایی شود.

انواع مختلف آزمایشات سلول‌های اپیتلیال

از آنجایی که سلول‌های اپیتلیال در چندین قسمت مهم بدن شما وجود دارند، انواع مختلفی از آزمایش‌ها سلول‌های اپیتلیال را برای بررسی شرایط پزشکی خاص بررسی می‌کنند. در پزشکی، آسیب‌شناسی به بررسی آزمایشگاهی سلول‌ها در نمونه‌های بافت یا مایعات بدن برای اهداف تشخیصی گفته می‌شود. دانشمندی به نام پاتولوژیست سلول‌ها را بررسی می‌کند.

برخی از نمونه‌هایی از آزمایش‌هایی که شامل بافت اپیتلیال می‌شوند عبارت‌اند از:

سلول‌های اپیتلیال در ادرار

بخشی از آزمایش ادرار، آزمایشی که مواد مختلف موجود در ادرار را اندازه‌گیری می‌کند، بررسی سلول‌های اپیتلیال در ادرار است. یک تکنسین آزمایشگاه نمونه ادرار را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند تا ببیند آیا تعداد سلول‌های اپیتلیال در محدوده طبیعی است یا خیر. وجود تعداد کمی سلول اپیتلیال در ادرار طبیعی است. مقدار زیاد ممکن است نشان‌دهنده عفونت، بیماری کلیوی یا سایر شرایط پزشکی جدی باشد.

پاپ‌اسمیر (Pap smear (Pap test))

تست پاپ‌اسمیر (که به آن تست پاپ نیز گفته می‌شود) آزمایشی است که سلول‌های اپیتلیال غیرطبیعی دهانه رحم را که سرطانی هستند یا پتانسیل سرطانی شدن را دارند بررسی می‌کند. در طول آزمایش پاپ‌اسمیر، یک ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی سلول‌های دهانه رحم را برای بررسی زیر میکروسکوپ سواب می‌گیرد.

برخی آزمایش‌های بیوپسی (Biopsy)

بیوپسی معاینه بافتی است – معمولاً زیر میکروسکوپ – که از قسمتی از بدن برای جستجوی علائم بیماری برداشته شده است. چندین بیوپسی مختلف سلول‌های اپیتلیال را تجزیه‌وتحلیل می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، بیوپسی پروستات شامل برداشتن سلول‌های اپیتلیال از پروستات با سوزن برای جستجوی علائم سرطان است. بیوپسی بیماری سلیاک شامل آندوسکوپی برای برداشتن سلول‌های اپیتلیال در پوشش روده کوچک برای بررسی آسیب به میکروویلی سلول‌ها است.

برخی از آزمایش‌هایت سیتولوژی (Cytology)

سیتولوژی (همچنین به‌عنوان آسیب‌شناسی سلولی شناخته می‌شود) شامل بررسی سلول‌ها از بافت‌ها یا مایعات بدن برای تعیین تشخیص است. بسیاری از انواع تست‌های سیتولوژی شامل سلول‌های اپیتلیال می‌شوند، مانند سیتولوژی زنان، سیتولوژی تیروئید، سیتولوژی تنفسی و سیتولوژی چشم.

جمع‌بندی

امیدواریم بامطالعه این مطلب، درک کاملی از بافت پوششی و انواع آن به دست آورده باشید. بافت اپیتلیال، یکی از چهار نوع اصلی بافت‌های بدن، نقش اساسی در پوشش‌دهی و حفاظت از سطوح داخلی و خارجی اندام‌ها دارد. این بافت از سلول‌های متراکم با فضای بین سلولی کم تشکیل شده که بر روی غشای پایه قرار دارند. بافت پوششی به دو گروه اصلی ساده (تک‌لایه) و مرکب (چندلایه) تقسیم می‌شود که هر کدام دارای انواع مختلفی نظیر سنگ‌فرشی، مکعبی و استوانه‌ای هستند. وظایف اصلی این بافت شامل حفاظت، جذب مواد و ترشح بوده و در بخش‌هایی از بدن مانند پوست، روده‌ها و غدد مشاهده می‌شود.