با نوروترنسمیتر ها یا انتقال دهنده های عصبی بیشتر آشنا شوید

همان‌طور که می‌دانید سیستم‌عصبی، عملکردهای روانی و فیزیکی بدن ما را کنترل می‌کند. سلول‌های عصبی که با عنوان نورون شناخته می‌شوند و همچنین انتقال‌دهنده‌های عصبی یا نوروترنسمیترها نقش مهمی در این سیستم ایفا می‌کنند. نوروترنسمیتر ها ، پیام رسان‌های شیمیایی در بدن هستند که وظیفه‌ی آن‌ها، انتقال سیگنال از سلول‌های عصبی به سلول‌های هدف است. این سلول‌های هدف ممکن است ماهیچه‌ها، غدد یا سایر نورون‌ها باشند.

 جالب است بدانید که مغز برای تنظیم بسیاری از عملکردهای ضروری خود، از جمله ضربان قلب، تنفس، سیکل‌های خواب‌، گوارش، تمرکز، حرکت ماهیچه‌ای و… به نوروترنسمیتر ها نیاز دارد.

در این مقاله، قصد داریم در ابتدا شما را با انتقال دهنده های عصبی آشنا کرده و سپس نقش هر یک از آن‌ها را در عملکرد سیستم عصبی انسان توضیح دهیم.

 در ادامه با ما همراه باشید.

نوروترنسمیتر ها یا همان انتقال‌دهنده های عصبی چه هستند؟

در ابتدا تصور می‌شد که ارتباطات نورون‌ها با یکدیگر، تنها از جنس سیگنال‌های الکتریکی است. اما پس از مدتی، با کشف شکاف ۲۰ تا ۴۰ نانومتری بین نورون‌ها که به فضای سیناپسی موسوم است، توسط رامون کاخال و همچنین کشف ارتباطات شیمیایی در عرض این شکاف، توسط لوی، وجود نوروترنسمیتر‌ ها اثبات شد.

با دقت در تصویر بالا که یک پایانه آکسونی را نشان می‌دهد، می‌توان دریافت که انتقال دهنده های عصبی، مواد شیمیایی هستند که در پایانه آکسونی نورون‌ها، درون کیسه‌هایی که وزیکول های سیناپسی نامیده می‌شوند، وجود دارند که در زمان مشخص در شکاف سیناپسی منتشر می‌شوند و به گیرنده‌های خاصی که روی غشاء سلول هدف وجود دارند، متصل می‌گردند و موجب انتقال پیام عصبی و تحریک یا مهار آن سلول می‌شوند.

بیشتر بخوانید: با انواع سلول عصبی آشنا شوید

تولید و ترشح نوروترنسمیتر ها

همانطور که گفتیم، سلول‌های عصبی برای انتقال پیام عصبی نیاز به ارتباط با سایر سلول‌ها دارند. همانطور که پیش از این نیز اشاره کردیم، انتقال دهنده های عصبی ، پیام‌های خود را با حرکت در فضای سیناپسی و اتصال به گیرنده‌های خاص روی سلول‌های هدف منتقل می‌کنند. به سلولی که این مواد شیمیایی را در فضای سیناپسی رها می‌کند، سلول پیش‌سیناپسی می‌گویند. در واقع پتانسیل عمل که تا پیش از این، از جنس سیگنال الکتریکی بود، در پایانه آکسونی نورون پیش‌سیناپسی به یک فرآیند شیمیایی تبدیل می‌شود. هنگامی که وزیکول‌های حاوی انتقال‌دهنده‌های عصبی به غشا سلول پیش‌سیناپسی می‌رسند و به فضای سیناپسی ترشح می‌شوند، به گیرنده‌های روی غشا سلول بعدی که با عنوان سلول پس‌سیناپسی شناخته می‌شود، متصل شده و باعث تغییر پتانسیل الکتریکی آن سلول می‌شوند و سلول هدف را تحریک یا مهار می‌کنند.

 اکثر انتقال دهنده‌ های عصبی توسط آنزیم‌های موجود در سیتوپلاسم و نیز شبکه‌ی آندوپلاسمی و جسم گلژی نورون پیش سیناپسی ساخته می‌شوند و پس از انتشار در فضای سیناپسی و انتقال پیام‌های عصبی، بدن این ناقلین عصبی را تجزیه یا بازیافت می‌کند.

آشنایی با مهمترین انواع نوروترنسمیتر ها یا انتقال دهنده های عصبی

کارشناسان تا به امروز بیش از 100 انتقال دهنده عصبی را شناسایی کرده‌اند، که به طور کلی می‌توانیم آن‌ها را به لحاظ عملکرد به دسته‌های زیر تقسیم نماییم:

1- نوروترنسمیتر های تحریکی

این نوع از انتقال دهنده ‌های عصبی، اثر تحریکی بر سلول هدف دارند و سلول‌ها را تشویق به فعالیت می‌کنند.

2- نوروترنسمیتر های عصبی مهاری

انتقال دهنده های عصبی مهاری، شانس ایجاد پتانسیل عمل را در سلول هدف کاهش می‌دهند و اثر بازدارندگی بر سلول ها دارند.

3- نوروترنسمیتر های تعدیل کننده

این نوع از انتقال دهنده های عصبی که “نورومدولاتور” نیز نامیده می‌شوند، موادی هستند که مستقیماً گیرنده‌ها را فعال نمی‌کنند، اما می‌توانند همراه با انتقال‌دهنده‌های عصبی، واکنش‌های تحریکی یا مهاری را افزایش ‌دهند و سیگنال‌های آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند. نوروترنسمیتر‌ های تعدیل کننده برخلاف سایر نوروترنسمیتر ها، هم‌زمان می‌توانند به چندین سلول هدف پیام ارسال کنند، با وجودیکه نورومدولاتور ها زمان تاثیرگذاری بیشتری دارند اما سرعت عمل آن‌ها کندتر از سایر انتقال دهنده های عصبی است.

البته باید بدانید که، برخی از نوروترنسمیتر های عصبی، بسته به نوع گیرنده‌ای که به آن متصل می‌شوند، می‌توانند عملکردهای مختلفی داشته باشند، برای مثال استیل‌کولین و دوپامین بسته به نوع گیرنده‌های موجود، می‌توانند هر 2 اثر تحریکی و مهاری را داشته باشند.

در بخش‌های زیر برخی از شناخته‌شده‌ترین انتقال دهنده های عصبی را شرح می‌دهیم.

بیشتر بخوانید: آناتومی مغز انسان

استیل کولین

استیل‌کولین که یک نوروترنسمیتر تحریکی است، باعث انقباض عضلانی، تحریک برخی هورمون‌ها و کنترل ضربان قلب می‌شود. همچنین این انتقال دهنده عصبی، نقش مهمی در عملکرد مغز و حافظه دارد.

 پایین بودن سطح استیل‌کولین در بدن انسان، فرد را دچار مشکلات حافظه و مسائلی که با تفکر مرتبط است، می‌کند. برای مثال از دست رفتن حافظه در بیماران مبتلا به آلزایمر، به دلیل پایین بودن سطح استیل‌کولین می‌باشد. برخی از داروهای درمان آلزایمر به کاهش سرعت تجزیه استیل کولین در بدن کمک می‌کنند و این عمل می‌تواند به از دست ندادن حافظه بیماران کمک کند.

بیشتر بخوانید: حافظه‌ی انسان ، ظرفی که پر نمی‌شود

داشتن سطوح بالای استیل کولین، می‌تواند باعث انقباض بیش از حد عضلانی شود، که ممکن است منجر به تشنج و اسپاسم شود. ماده مغذی کولین که در بسیاری از غذاها از جمله تخم‌مرغ، گوشت قرمز، ماهی و خاویار وجود دارد، از اجزای ساختمانی استیل‌کولین است. افراد باید کولین کافی را از رژیم غذایی خود دریافت کنند تا سطوح کافی استیل‌کولین تولید کنند. با این حال، مشخص نیست که آیا مصرف بیشتر کولین می‌تواند به افزایش سطح این نوروترانسمیتر کمک کند یا خیر.

کولین به عنوان قرص‌های مکمل نیز موجود است، اما مصرف دوزهای بالا می‌تواند منجر به عوارض جانبی جدی، مانند آسیب کبدی و تشنج شود. به طور‌کلی، تنها افرادی که شرایط خاصی دارند به مکمل‌های کولین نیاز دارند.

دوپامین

دوپامین برای حافظه، یادگیری، رفتار و هماهنگی حرکات مهم است. بسیاری از مردم دوپامین را به عنوان یک انتقال دهنده عصبی لذت یا شادی می‌شناسند. مغز در طی فعالیت‌های لذت‌بخش، دوپامین ترشح می‌کند. دوپامین همچنین مسئول حرکت عضلات است و کمبود دوپامین می‌تواند باعث بیماری پارکینسون شود.

یک رژیم‌ غذایی سالم، ممکن است به تعادل سطح دوپامین کمک کند. بدن برای تولید دوپامین به اسیدهای آمینه خاصی نیاز دارد و اسیدهای آمینه در غذاهای غنی از پروتئین یافت می‌شود.

جالب است بدانید طبق تحقیقات انجام شده در سال 2015، خوردن مقادیر زیاد چربی اشباع‌شده، می‌تواند منجر به کاهش فعالیت دوپامین شود. همچنین، برخی منابع معتبر نشان داده‌اند که کمبود ویتامین D می‌تواند منجر به فعالیت کم دوپامین شود. تاکنون هیچ مکملی برای جبران دوپامین در بدن وجود ندارد، اما ورزش ممکن است به طور طبیعی به افزایش سطح آن کمک کند. برخی تحقیقات نشان داده‌اند که ورزش منظم، سیگنال‌دهی دوپامین را در افرادی که در مراحل اولیه بیماری پارکینسون قرار دارند، بهبود می‌بخشد.

بیشتر بخوانید: نگاهی بر بیماری پارکینسون

اندورفین ها

اندورفین سیگنال‌های درد را مهار می‌کند و احساس پرانرژی بودن و سرخوشی در فرد ایجاد می‌کند و در حقیقت مسکن طبیعی بدن است. یکی از شناخته‌شده‌ترین راه‌ها برای افزایش سطح اندورفین، ورزش هوازی است. همچنین، تحقیقات منابع معتبر نشان می‌دهند که خنده باعث ترشح اندورفین می‌شود و سطوح پایین اندورفین ممکن است در برخی از اختلالات سردرد نقش داشته باشد.

 کمبود اندورفین همچنین ممکن است در فیبرومیالژیا نقش داشته باشد. در این بیماری به دلیل پردازش غیرطبیعی درد در مغز، مبتلایان معمولا نسبت به افراد دیگر به درد حساس‌تر هستند و دردهای مزمن مفصلی را تجربه می‌کنند. براساس برآورد بنیاد آرتریت (Arthritis Foundation)، ورزش، به عنوان یک درمان طبیعی برای فیبرومیالژیا، به دلیل توانایی آن در افزایش اندورفین، توصیه می‌شود.

اپی‌نفرین

اپی‌نفرین که با عنوان آدرنالین نیز شناخته می‌شود، یک هورمون و نوروترنسمیتر عصبی است که در پاسخ به واکنش “جنگ و گریز” سیستم‌ عصبی سمپاتیک نقش دارد. برای مثال وقتی فردی دچار استرس یا ترس می‌شود، بدنش ممکن است اپی‌نفرین ترشح کند. اپی نفرین ضربان‌قلب و تنفس را افزایش می دهد و به ماهیچه‌ها انرژی می‌دهد و همچنین به مغز در تصمیم‌گیری سریع در مواجهه با خطر کمک می‌کند.

 با وجودی‌که اپی‌نفرین در موقعیت در خطر بودن فرد مفید است، استرس مزمن می‌تواند باعث ترشح بیش از حد این نوروترنسمیتر در بدن شود. با گذشت زمان، استرس مزمن می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند کاهش ایمنی، فشار خون بالا، دیابت و بیماری قلبی شود.

پزشکان از اپی‌نفرین برای درمان افرادی که دچار مشکلاتی مانند حملات آلرژیک شدید، آسم، ایست قلبی و… هستند، استفاده می‌کنند. توانایی اپی‌نفرین در انقباض عروق خونی می‌تواند تورم ناشی از واکنش‌های آلرژیک و حملات آسم را کاهش دهد. علاوه‌بر‌این، اپی‌نفرین به قلب کمک می‌کند تا در صورت ایست‌قلبی دوباره منقبض شود.

گاما آمینوبوتیریک اسید

گاما آمینوبوتیریک اسید (GABA) که با نام گابا نیز شناخته می‌شود، یک تنظیم کننده خلق و خو است. این نوروترنسمیتر دارای عمل مهاری است که از تحریک بیش از حد نورون‌ها جلوگیری می‌کند. به همین دلیل است که سطوح پایین گابا می‌تواند باعث اضطراب، تحریک‌پذیری و بی‌قراری شود.

بنزودیازپین ها یا “بنزوها” داروهایی هستند که می‌توانند اضطراب را درمان کنند و باعث افزایش عملکرد گابا می‌شوند. افزایش سطح گابا، اثر آرام بخشی دارد که می‌تواند حملات اضطراب را نیز کنترل کند.

گابا به شکل مکمل در دسترس است، اما مشخص نیست که آیا این مکمل‌ها به افزایش سطح گابا در بدن کمک می‌کنند یا خیر.

سروتونین

سروتونین یک نوروترنسمیتر عصبی مهاری است که به تنظیم خلق و خو، اشتها، انعقاد خون، خواب و ریتم شبانه‌روزی بدن کمک می‌کند. سروتونین همچنین در بروز افسردگی و اضطراب نقش دارد. داروهای بازدارنده بازجذب سروتونین (Selective serotonin reuptake inhibitor) یا  SSRI‌ها، می‌توانند افسردگی را با افزایش سطح سروتونین در مغز تسکین دهند.

 اختلال خلقی فصلی (SAD) باعث بروز علائم افسردگی، در فصولی که نور روز کمتر است، مانند پاییز و زمستان، می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که SAD با سطوح پایین سروتونین مرتبط است. مهارکننده‌های بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (SNRIs)، نوعی از داروهای ضد افسردگی هستند که سطوح سروتونین و نوراپی‌نفرین را افزایش می‌دهند.

 افراد برای تسکین علائم افسردگی، اضطراب، درد مزمن و فیبرومیالژیا از SNRI‌ها استفاده می‌کنند. برخی از شواهد معتبر نشان می‌دهد که افراد می‌توانند سروتونین را به طور طبیعی از طریق قرار گرفتن در معرض نور شدید، دریافت کنند.

جمع بندی

در این مقاله تاحدودی با انواعی از نوروترنسمیتر‌ ها آشنا شدیم و نحوه تولید و عمل آن‌ها را باهم بررسی کردیم و دانستیم که نوروترنسمیتر های عصبی تقریباً در هر عملکردی در بدن انسان نقش دارند و برقراری تعادل‌ در سطوح انتقال دهنده های عصبی ، جهت پیشگیری از بروز برخی بیماری‌ها مانند افسردگی، اضطراب مزمن، آلزایمر و بیماری پارکینسون ضروری است.