نگاه کلی به سیستم عصبی انسان

همانطور که می‌دانید دستگاه‌ عصبی یا سیستم عصبی انسان^[1] ، کنترل‌کننده اصلی و مرکز فرماندهی بدن و مرکز تمام فعالیت‌های ذهنی ما، از جمله تفکر، یادگیری و حافظه است. به عبارت دیگر، سیستم عصبی همراه با سیستم غدد درون‌ریز، مسئول تنظیم و حفظ هومئوستازی بدن (حفظ شرایط پایدار و ثبات در محیط داخلی) می‌باشد. همچنین این سیستم از طریق گیرنده‌های خود، ما را در ارتباط با محیط داخلی و خارجی بدن نگه می‌دارد.

سیستم عصبی ما تقریبا هرکاری را که انجام می‌دهیم، هدایت می‌کند. فکر کردن، سخن گفتن، درک احساسات و یا فرآیندهای پیچیده‌ای که بدن ما بدون فکر کردن انجام می‌دهد، مانند نفس کشیدن،  پلک زدن و … .

در ادامه قصد داریم شما را با عملکرد سیستم عصبی انسان آشنا کرده و قسمت‌های مختلف آن را با هم بررسی کنیم، پس با ما همراه باشید.

بیشتر بخوانید: دستگاه عصبی مرکزی انسان

تاریخچه‌ی سیستم عصبی

در قرن چهارم قبل از میلاد، ارسطو فیلسوف یونانی قاطعانه معتقد بود که اعصاب توسط قلب کنترل می‌شوند و از قلب منشأ می‌گیرند، زیرا به تعبیر او، قلب اولین عضو بدن و جایگاه همه حرکت‌ها و احساسات است.

هروفیلوس، کالبدشناس یونانی، اولین کسی بود که ساختار سیستم عصبی انسان را بررسی کرد. او توانست این کار را با تشریح اجساد انسان‌ها انجام دهد. عملی که در بسیاری از نقاط تا قرن شانزدهم انجام نشده بود. این روش به او اجازه داد تا اکتشافات زیادی، از جمله توصیف جزء به جزء مغز، شناخت کار اعصاب و … انجام دهد.

تکامل سیستم عصبی انسان

اولین نشانه مشخص از بافت عصبی، خطوط ضعیف سیستم‌های عصبی در فسیل‌ها از ۵۲۵ میلیون سال پیش بود.

طبق مطالعاتی که درباره تکامل سیستم عصبی انسان شده است، به نظر می‌رسد که تکامل سیستم عصبی، به طور کلی از اکتودرم خارج جنینی شروع می‌شود.

همچنین با بررسی اتصالات سلولی در جنین، ثابت شد که انتقال‌ پیام عصبی با واسطه الکتریکی، قدیمی‌تر از انتقال با واسطه‌های شیمیایی هستند.

طبق گزارشات، داده‌ها نشان می‌دهند که دسته ای از سلول‌ها که در گذشته از انتقال دهنده‌های شیمیایی برای پیام‌رسانی استفاده می‌کردند، طی فرآیند‌های تخصصی شدن، طویل شده و به سلول‌های سیگنال‌دهنده الکتریکی که امروزه با نام نورون شناخته می‌شوند، تکامل یافته‌اند.

بیشتر بخوانید: با نوروترنسمیتر ها یا انتقال دهنده های عصبی بیشتر آشنا شوید

تکوین سیستم عصبی

مطابق گیف بالا، یکی از اولین ساختارهایی که تقریبا در روز 19 بارداری، در بدن جنین تشکیل می‌شود، شیار عصبی یا Neural groove می‌باشد. به این شکل که ابتدا سلول‌هایی در محور تقارن جنین، ایجاد می‌شوند که صفحه‌ی عصبی یا Neural plate را بوجود میاورند. سپس وسط این صفحه، دچار فرورفتگی می‌شود و شیار عصبی را ایجاد می‌کند. در روز 22 بارداری، با گرد هم آمدن لایه‌های بافت عصبی جنین، حلقه عصبی یا Neural folds ایجاد می‌شود. با نمو جنین در روز 25 بارداری، در سطح جنین اندام‌های حسی ظاهر می‌شوند و جوانه‌هایی از این اندام‌ها از لایه‌ی اکتودرم و مزودرم خارج می‌شوند که سومایت (somite) نام دارند.

دو لبه‌ی این شیار کم‌کم نمو کرده و به هم می‌رسند و لوله‌ای توخالی را بوجود می‌آورند که لوله‌ی عصبی نام دارد. این لوله، به مرور دچار تغییراتی شده و مغز و بعدها نخاع را ایجاد می‌کند.

وظایف سیستم عصبی انسان

شبکه وسیعی از اعصاب، پیام‌های الکتریکی را به سلول‌های دیگر، غدد و یا ماهیچه‌های بدن شما می‌فرستند. این اعصاب اطلاعاتی را از دنیای پیرامون خود دریافت می‌کنند، سپس این اطلاعات را تفسیر می‌کنند و شما را وادار به انجام یک واکنش خاص می‌کنند و تقریبا شبیه به یک بزرگراه اطلاعاتی هستند که در سرتاسر بدن شما جریان دارند.

به عبارت دیگر دستگاه عصبی فرآیندهای مختلف بدن شما را منظم می‌کند و بر تمام جنبه‌های سلامتی شما تاثیر می‌گذارد، این فرآیند‌ها عبارت‌اند از:

• افکار، حافظه، یادگیری و احساسات
• حرکات بدن، مانند تعادل و هماهنگی اعضای بدن
• حواس، از جمله این که مغز شما آنچه را که می‌بیند درک میکند، و همچنین شنیدن، مزه، لمس و احساس را تفسیر می‌کند
• خواب و پیری
• ضربان قلب و الگوی تنفس
• پاسخ به شرایط تنش زا
• گوارش و هضم و اینکه چقدر گرسنه و تشنه هستید
• شروع و کنترل فعالیت‌های فیزیولوزیک بدن مانند بلوغ

بخش‌های مختلف سیستم عصبی انسان

سیستم عصبی انسان از سلول‌های ویژه‌ای به نام نورون‌ برای ارسال سیگنال یا پیام‌ها، در سرتاسر بدن شما استفاده می‌کند. این سیگنال‌های الکتریکی بین مغز، پوست، اندام‌ها، غدد و ماهیچه‌ها حرکت می‌کنند و به شما کمک می‌کنند که اندام‌های مختلف بدن خود را حرکت دهید و احساس‌هایی مانند درد را تجربه کنید.

 چشم‌ها، گوش‌ها، زبان، بینی و اعصاب، همگی رادارهای سیستم عصبی بر روی بدن شما هستند که اطلاعات کاملی از محیط اطراف شما دارند و در نهایت اعصاب این اطلاعات را به مغز منتقل می‌کنند.

انواع مختلف نورون‌ها سیگنال‌های متفاوتی را ارسال می‌کنند. نورون‌های حرکتی به ماهیچه‌ها می‌گویند که حرکت کنند. نورون‌های حسی اطلاعات را از حواس شما می‌گیرند و سیگنال‌ها را به سمت مغز ارسال می‌کنند. انواع دیگر نورون‌ها، فعالیت‌هایی که بدن شما به طور خودکار انجام می‌دهد را کنترل می‌کنند، مانند نفس کشیدن، لرزیدن، داشتن یک ضربان قلب منظم و گوارش غذا.

از دیدگاه علم آناتومی ، سیستم عصبی دارای 2 بخش اصلی است.

این 2 بخش با نام‌های سیستم عصبی مرکزی (CNS) و دستگاه عصبی محیطی (PNS) شناخته می‌شوند.

هر یک از این 2 بخش، شامل میلیاردها سلول بنام نورون‌ها و یا سلول‌های عصبی است.

 وظیفه‌ی این سلول‌های مخصوص، ارسال و دریافت پیام‌های الکتریکی است تا به بدن شما بگویند که چه کاری باید انجام دهد.

بخش‌های اصلی سیستم عصبی انسان

همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم سیستم عصبی انسان، از 2 بخش با نام‌های سیستم عصبی مرکزی و محیطی تشکیل شده‌اند که در ادامه به بررسی هر یک از آن‌ها می‌پردازیم.

سیستم عصبی مرکزی (Central nerve system یا CNS)

دستگاه عصبی مرکزی دربرگیرنده مغز و طناب نخاعی است.

مغز یا Brain، مرکز اصلی کنترل بدن است که درون جمجمه قرار دارد. مغز از میلیاردها نورون تشکیل شده است که وظیفه‌ی فرستادن پیام عصبی به اندام‌های مختلف بدن را برعهده دارد.

نخاع یا Spinal cord، طناب سفید رنگی است که تقریبا 45 سانتی متر است و درون ستون مهره‌ها قرار دارد. نخاع مرکز کنترل پاسخ‌های انعکاسی بدن است که بدون تفکر و جهت حفاظت از بدن انجام می‌شود مانند عطسه، سرفه و… .

بیشتر بخوانید: آناتومی مغز انسان

سیستم عصبی محیطی (Peripheral nervous system)

سیستم عصبی محیطی شامل بسیاری از اعصابی است که از سیستم عصبی مرکزی خارج می‌شوند و در سراسر بدن پخش شده‌اند. این سیستم اطلاعات مربوط به مغز و نخاع شما را به اندام‌ها، بازوها، پاها و انگشتان دست می‌دهد. سیستم عصبی محیطی، خود شامل 2 قسمت زیر است:

1_ سیستم عصبی پیکری (Somatic Nervous System)

سیستم عصبی پیکری اغلب به صورت ارادی بوده و به ماهیچه‌های اسکلتی عصب‌دهی می‌کند. برای مثال وقتی شما راه میروید، این اعصاب سیستم عصبی پیکری بدن شما هستند که پیام حرکت کردن را به پاهای شما منتقل می‌کنند.

2_ سیستم عصبی خودمختار (Autonomic Nervous system)

این سیستم مرکز کنترل فعالیت‌های غیر ارادی بدن مانند کنترل فشار خون، ضربان قلب، دمای بدن و… می‌باشد.

این سیستم، اطلاعات حسی جمع آوری شده از اندام‌های مختلف بدن را به نخاع و یا بخش‌های خاصی از مغز منتقل کرده و پاسخ‌های انعکاسی غیرارادی سریع و شدید را ایجاد می‌کند.

ناهنجاری‌های سیستم عصبی انسان

همانطور که اشاره کردیم، سیستم عصبی انسان یک شبکه پیچیده و بسیار تخصص یافته است که تعاملات بین انسان و دنیای اطراف او را کنترل می‌کند. از جمله مهم‌ترین آن‌ها، می‌توان به کنترل حواس پنجگانه، تنظیم عملکردهای غیرارادی و ارادی، مانند حرکت، تعادل و هماهنگی، تنظیم جریان خون و فشار‌خون و نیز توانایی فکر کردن و استدلال و… اشاره نمود.

حال چنانچه قسمتی از سیستم عصبی دچار مشکل شود، در عملکرد مربوط به آن قسمت اختلال ایجاد شده و فرد را دچار مشکل میکند. علائم بروز مشکل در سیستم عصبی، به این مسئله بستگی دارد که کدام ناحیه از سیستم عصبی درگیر است و چه چیزی باعث بروز مشکل شده است.

مشکلات سیستم عصبی ممکن است به آرامی رخ دهد و باعث از دست رفتن تدریجی عملکرد بخش‌های مختلف این سیستم شود مانند بیماری پارکینسون (Parkinson’s disease)، MS (Multiple sclerosis)، بیماری آلزایمر (Alzheimer’s disease)، بیماری هانتینگتون (Huntington’s disease) و یا ممکن است ناگهان اتفاق بیفتند و مشکلات حادی مانند سکته مغزی و سکته ایسکمی گذرا (^[2]TIA) را ایجاد کنند.

باید توجه داشت که مشکلات سیستم عصبی، ممکن است در هر قسمت از این سیستم بروز نماید. برای مثال ممکن است این آسیب‌ها در مغز رخ دهد، که تحت عنوان آنسفالیت (encephalitis) شناخته می‌شود که به معنای التهاب بافت مغزی می‌باشد.

آسیب‌های وارده به سیستم عصبی انسان، ممکن است به دلایل مختلفی از جمله، استفاده بیش از حد از داروها و الکل، تومور مغزی، عملکرد نادرست غده تیروئید، قند خون بالا (دیابت) یا قند خون پایین (hypoglycemia)، مشکلات غذایی مانند کمبود ویتامین ب ۱ (thiamine) و یا ویتامین ب ۱۲ ایجاد شوند.

فردی که دچار آسیب در سیستم عصبی می‌شود، ممکن است علائمی مانند ناتوانی در حرکت یک بخش یا یک طرف بدن (فلج)، دید دوگانه یا از دست دادن بینایی در یک یا هر دو چشم، از دست دادن توان تکلم، سردرد ناگهانی و شدید یا ناتوانی در ایستادن و عدم تعادل، تغییر در سطح هوشیاری یا رفتار، تهوع شدید و یا گیجی و سردرد را تجربه کند. البته خوشبختانه اکثر سردردها، ناشی از مشکلات جدی سیستم عصبی مرکزی نیستند و گیجی اغلب توسط یک دارو یا یک مشکل در گوش داخلی و یا مغز ایجاد می‌شود. همچنین باید توجه داشت که پریشانی عاطفی، کمبود آب، مشکلات فشار خون و دیگر بیماری‌ها نیز می‌توانند باعث بروز احساس سرگیجه شوند. سردردها معمولا توسط مشکلاتی در سینوس‌ها، پوست سر یا ماهیچه‌های اطراف سر ایجاد می‌شود و درد ناشی از سردرد می‌تواند از دردهای خفیف تا دردی شدید مانند میگرن، متفاوت باشد. همچنین عوامل دیگری مانند تشنج می‌تواند موجب تغییرات ناگهانی در هوشیاری، حواس و تفکر شوند. حرکات غیر ارادی بدن هنگام بروز تشنج، مانند انقباض‌های عضلانی، ممکن است باعث آسیب زدن به سیستم عصبی شوند.

جمع بندی

در این مطلب با سیستم عصبی انسان آشنا شدیم و بخش‌های مختلف آن را بررسی کردیم و آموختیم که به طور کلی، سیستم عصبی انسان از 2 بخش، به نام سیستم عصبی مرکزی و محیطی تشکیل شده است، که هرکدام از این بخش‌ها زیرمجموعه‌هایی دارند که همگی، هماهنگ با یکدیگر فعالیت‌های حیاتی بدن ما را تنظیم و کنترل می‌کنند. امیدواریم که این مطالب برای شما مفید واقع شده باشد و از شگفتی‌های سیستم عصبی انسان لذت برده باشید.

واژه‌نامه