ناباروری در زنان و مردان | چیستی، انواع، علل ابتلا و درمان

برای زوج‌هایی که آرزوی پدر و مادر شدن دارند و تلاش می‌کنند، مشکل ناباروری می‌تواند ناامیدکننده و غیرمنتظره باشد. ناباروری نوعی اختلال در سیستم تولیدمثل است که در آن، پس از یک سال رابطه جنسی منظم و بدون محافظت، بارداری رخ نمی‌دهد. این مشکل می‌تواند به دلایل مختلفی مانند اختلالات تخمک‌گذاری، اندومتریوز، تعداد کم اسپرم یا کاهش سطح تستوسترون بروز کند. همچنین با افزایش سن، خطر ناباروری بیشتر می‌شود. خوشبختانه، امروزه گزینه‌های متعددی برای درمان ناباروری در دسترس است. در ادامه با مجله بیوزوم همراه باشید تا با مفهوم ناباروری، انواع آن و علل بروز این مشکل در مردان و زنان بیشتر آشنا شوید.

ناباروری چیست؟

ناباروری وضعیتی در سیستم تناسلی است که باعث می‌شود فرد قادر به باردارشدن نباشد. این مشکل می‌تواند هر کسی را تحت‌تأثیر قرار دهد و دلایل متعددی داشته باشد. باردارشدن شامل چندین مرحله است:

1. مغز باید هورمون‌های تولیدمثلی را تولید کند که عملکرد تخمدان را کنترل می‌کنند.
2. یک تخمک باید در تخمدان بالغ شود.
3. تخمدان باید یک تخمک آزاد کند (تخمک‌گذاری).
4. لوله فالوپ باید تخمک را بگیرد.
5. اسپرم باید از واژن عبور کرده و از طریق رحم به لوله فالوپ برسد.
6. اسپرم تخمک را بارور کرده تا جنین ایجاد کند.
7. جنین از طریق لوله فالوپ به رحم می‌رود که در آن لانه‌گزینی می‌کند.
8. اگر مرحله‌ای در این فرایند اتفاق نیفتد، بارداری نمی‌تواند رخ دهد.

اگر سن فرد کمتر از ۳۵ سال باشد، پزشک ممکن است پس از یک سال (۱۲ ماه) تلاش برای باردارشدن، ناباروری را تشخیص دهد. تلاش برای باردارشدن به معنای داشتن رابطه جنسی منظم و بدون محافظت است. اما اگر سن فرد ۳۵ سال یا بیشتر باشد، پزشک می‌تواند پس از شش ماه رابطه جنسی منظم و بدون محافظت، ناباروری را تشخیص دهد.

انواع ناباروری

انواع ناباروری عبارت‌اند از:

• ناباروری اولیه
• ناباروری ثانویه
• ناباروری غیرقابل‌توضیح

ناباروری اولیه

فرد هرگز باردار نشده و پس از یک سال (یا شش ماه اگر ۳۵ساله یا بیشتر باشد) رابطه جنسی منظم و محافظت نشده باردار نمی‌شود.

ناباروری ثانویه

فرد نمی‌تواند پس از حداقل یک بارداری موفق دوباره باردار شود.

ناباروری غیرقابل‌توضیح

آزمایش باروری دلیلی برای ناتوانی فرد یا زوج برای باردارشدن پیدا نکرده است.

علت ناباروری در زنان

زنان برای باردارشدن به تخمدان‌های سالم، لوله‌های فالوپ و رحم نیاز دارند. شرایطی که هر یک از این اندام‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، می‌تواند به ناباروری زنان منجر شود.

اختلال در عملکرد تخمدان (Disruption of ovarian function)

سیکل قاعدگی یک زن به طور متوسط ​​28 روز است. دوره‌های منظم و قابل‌پیش‌بینی که هر 21 تا 35 روز رخ می‌دهد، احتمالاً منعکس‌کننده تخمک‌گذاری است. زنی با پریودهای نامنظم به‌احتمال زیاد تخمک‌گذاری نمی‌کند. تخمک‌گذاری را می‌توان با استفاده از آزمایش تخمک‌گذاری یا آزمایش خون پیش‌بینی کرد.

اختلال در عملکرد تخمدان ممکن است به دلیل چندین شرایط ایجاد شود و نیاز به ارزیابی توسط یک ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی دارد. هیچ آزمایش واحدی پیش‌بینی‌کننده کامل باروری نیست، اما آزمایشاتی برای نشانگرهای رایج عملکرد تخمدان وجود دارد. این آزمایش‌ها شامل تست‌های هورمون محرک فولیکول (FSH)، هورمون ضد مولر (AMH) و تعداد فولیکول آنترال (AFC) است. تست FSH سطح هورمونی را که به تحریک رشد فولیکول‌ها کمک می‌کند، ارزیابی می‌نماید. تست AMH میزان ذخیره تخمدانی را با اندازه‌گیری هورمون ضد مولر نشان می‌دهد. تعداد فولیکول آنترال (AFC) تعداد فولیکول‌های درحال‌رشد را در تخمدان‌ها مشخص می‌کند.

برخی از شرایطی که ممکن است باعث مشکلات مربوط به عملکرد تخمدان شوند عبارت‌اند از:

1. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) شایع‌ترین علت ناباروری است. PCOS وضعیتی است که باعث می‌شود زنان تخمک‌گذاری نداشته یا تخمک‌گذاری نامنظم داشته باشند.
2. ذخیره تخمدان کاهش‌یافته (DOR) وضعیتی است که در آن تعداد تخمک‌های کمتر از حد انتظار در یک سن خاص، در تخمدان‌ها باقی می‌ماند. این وضعیت می‌تواند به دلایل مادرزادی، پزشکی، جراحی یا غیرقابل‌توضیح باشد.
3. اختلال در عملکرد هیپوتالاموس و غدد هیپوفیز می‌تواند بر عملکرد تخمدان تأثیر بگذارد. در صورت اختلال، این غدد می‌توانند باعث تولید کمتر یا بیشتر هورمون‌هایی شوند که عملکرد طبیعی تخمدان را حفظ می‌کنند.
4. آمنوره عملکردی هیپوتالاموس (FHA) وضعیتی است که می‌تواند بر عملکرد تخمدان تأثیر بگذارد. این اختلال می‌تواند ناشی از فعالیت بدنی بیش از حد، کاهش وزن، استرس یا ترکیبی از این عوامل باشد.
5. نارسایی اولیه تخمدان (POI) گاهی اوقات به‌عنوان یائسگی زودرس نامیده می‌شود. زمانی اتفاق می‌افتد که تخمدان‌های زن قبل از ۴۰ سالگی از کار بیفتند.
6. انسداد لوله فالوپ (Fallopian tube obstruction)  لوله‌های فالوپ را می‌توان به روش‌های مختلف، از جمله با هیستروسالپنگوگرام یا کروموپروتوبیشن ارزیابی کرد.

هیستروسالپنگوگرام (Hysterosalpingogram)

هیستروسالپنگوگرام (Hysterosalpingogram) یک عکس‌برداری با اشعه ایکس از رحم و لوله‌های فالوپ است. از این تصاویر برای دیدن اینکه آیا رنگ آزادانه در لوله‌های فالوپ حرکت می‌کند، استفاده می‌شود که نشان‌دهنده باز بودن آن‌هاست.

کروموپروتوبیشن (Chromopertubation)

کروموپروتوبیشن (Chromopertubation) مشابه هیستروسالپنگوگرام است؛ اما در اتاق عمل و در زمان لاپاراسکوپی انجام می‌شود. این آزمایش برای ارزیابی باز بودن لوله‌های فالوپ و ارزیابی گشاد بودن آن‌ها استفاده می‌شود.

عوامل خطر انسداد لوله فالوپ عبارت‌اند از:

• سابقه عفونت لگن
• آپاندیس پاره شده
• سوزاک
• کلامیدیا (Chlamydia)
• اندومتریوز (endometriosis)
• جراحی قبلی شکم

ناهنجاری‌های رحم (Abnormalities of the uterus)

رحم ممکن است با سونوگرافی ترانس واژینال (transvaginal ultrasound) برای بررسی مشکلات مختلف ارزیابی شود. سونوهیستوگرام (sonohystogram) یا هیستروسکوپی (hysteroscopy) نیز ممکن است برای ارزیابی محیط رحم انجام شود.

مشکلاتی که بر ویژگی‌های فیزیکی رحم تأثیر می‌گذارد عبارت‌اند از:

• چسبندگی‌های داخل رحمی
• پولیپ آندومتر (Endometrial Polyp)
• آدنومیوز (Adenomyosis)
• ناهنجاری‌های مادرزادی رحم
• فیبروم‌ها (fibroids)

چه مواردی خطر ناباروری را در زنان افزایش می‌دهد؟

شناخته شده است که باروری زنان با موارد زیر کاهش می‌یابد:

• کاهش سن باروری به دلیل کاهش کیفیت تخمک‌ها باگذشت زمان.
• سیگارکشیدن.
• مصرف بیش از حد الکل.
• داشتن اضافه‌وزن، چاقی یا وزن کم بدن.
• افزایش یا کاهش شدید وزن.
• استرس بیش از حد فیزیکی یا احساسی که منجر به آمنوره (عدم قاعدگی) می‌شود.

علت ناباروری در مردان

ناباروری در مردان می‌تواند ناشی از اختلال در عملکرد بیضه یا انزال و همچنین اختلالات هورمونی و ژنتیکی باشد که معمولاً با تجزیه‌وتحلیل مایع منی، شرح‌حال کامل پزشکی و معاینه فیزیکی ارزیابی می‌شود. این ارزیابی به تعیین اینکه آیا و چگونه عوامل مردانه در ناباروری نقش دارند کمک می‌کند.

تجزیه‌وتحلیل مایع منی، تعداد (غلظت)، تحرک (حرکت) و مورفولوژی (شکل) اسپرم را ارزیابی کرده، سپس نتایج توسط یک متخصص ارزیابی می‌شود. اگر منی کمی غیرطبیعی باشد، لزوماً به این معنی نیست که مردی نابارور است.

اختلال در عملکرد بیضه یا انزال (Disruption of testicular or ejaculatory function)

برخی از شرایطی که می‌توانند عملکرد بیضه یا انزال را مختل کنند عبارت‌اند از:

• واریکوسل (Varicocele): این وضعیت می‌تواند بر تولید اسپرم تأثیر گذاشته و منجر به کاهش تعداد آن‌ها شود.
  • ضربه به بیضه‌ها: ممکن است بر تولید اسپرم تأثیر گذاشته و تعداد آن‌ها را کاهش دهد.
  • عادات ناسالم: مصرف بیش از حد الکل، سیگار کشیدن، استفاده از استروئیدهای آنابولیک و مصرف مواد مخدر غیرقانونی می‌تواند تولید اسپرم را کاهش دهد.
  • درمان سرطان: استفاده از انواع خاصی از شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا جراحی برای برداشتن یک یا هر دو بیضه ممکن است بر تولید اسپرم یا توانایی آن‌ها در بارور کردن تخمک تأثیر بگذارد.
  • شرایط پزشکی: بیماری‌هایی مانند دیابت، فیبروز کیستیک، انواع خاصی از اختلالات خودایمنی و عفونت‌های خاص می‌توانند منجر به نارسایی بیضه شوند.

اختلالات هورمونی (Hormonal disorders)

عملکرد نامناسب غده هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز اختلالات هورمونی هستند که می‌توانند باعث ناباروری شوند. این غدد هورمون‌هایی تولید می‌کنند که عملکرد طبیعی بیضه را حفظ می‌کنند. مصرف بیش از حد این هورمون‌ها، به‌ویژه پرولاکتین، می‌تواند منجر به ناباروری شود. سایر شرایطی که به غده هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز آسیب می‌زند نیز ممکن است منجر به تولید کم یا عدم تولید اسپرم شود.

نمونه‌هایی از اختلالات هورمونی عبارت‌اند از:

• تومورهای بدخیم (سرطانی) هیپوفیز
• هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (Congenital adrenal hyperplasia)
• قرارگرفتن در معرض استروژن بیش از حد
• قرارگرفتن در معرض تستوسترون بیش از حد
• سندرم کوشینگ (Cushing’s syndrome)
• استفاده مزمن از داروهایی به نام گلوکوکورتیکوئیدها (Glucocorticoids)

اختلالات ژنتیکی (Genetic disorders)

شرایط ژنتیکی می‌تواند باعث عدم تولید اسپرم یا تعداد کم اسپرم شود.

نمونه‌هایی از اختلالات ژنتیکی عبارت‌اند از:

• سندرم کلاین فلتر(Klinefelter’s syndrome) : سندرم کلاین فلتر یک بیماری ژنتیکی است که یک مرد با یک نسخه اضافی از کروموزوم X متولد می‌شود.
• ریزحذف کروموزوم Y (Y-Chromosome microdeletion) : نوعی تغییر در کروموزوم Y که منجر به ناباروری مردان می‌گردد.
• دیستروفی میتونیک (Myotonic dystrophy): دیستروفی میوتونیک با تحلیل‌رفتن و ضعف عضلانی پیشرونده مشخص می‌شود.

چه مواردی خطر ناباروری در مردان را افزایش می‌دهد؟

شناخته شده است که باروری مردان با موارد زیر کاهش می‌یابد:

• زوج‌هایی که در آن‌ها شریک مرد ۴۰ساله یا بزرگ‌تر است، احتمال بیشتری دارد که مشکل باردارشدن را گزارش کنند.
• داشتن اضافه‌وزن یا چاقی.
• سیگارکشیدن.
• استفاده بیش از حد از الکل یا مواد مخدر (مانند مواد افیونی یا ماری‌جوانا).
• سابقه ضربه به بیضه‌ها.
• قرارگرفتن در معرض تستوسترون، تشعشع، برخی داروها یا برخی سموم محیطی.
• قرارگرفتن مکرر بیضه‌ها در معرض دمای بالا.

درمان ناباروری

درمان‌های باروری عبارت‌اند از:

1. درمان پزشکی برای عدم تخمک‌گذاری منظم.
2. روش‌های جراحی مانند درمان اندومتریوز، ترمیم لوله‌های فالوپ یا برداشتن جای زخم (چسبندگی) در رحم یا حفره شکمی.
3. لقاح کمکی مانند لقاح داخل رحمی (IUI) یا IVF.

درمان ارائه شده بستگی به این دارد که چه چیزی باعث مشکلات باروری شده و چه درمانی از مراقبت یکپارچه محلی (ICB) در دسترس است. درمان خصوصی نیز در دسترس است، اما ممکن است گران بوده و هیچ تضمینی برای موفقیت‌آمیز بودن آن وجود ندارد.

مهم است که یک کلینیک خصوصی بادقت انتخاب شود. افراد می‌توانند از یک پزشک عمومی مشاوره بخواهند و باید مطمئن شوند که کلینیکی را انتخاب کنند که دارای مجوز از سازمان لقاح و جنین‌شناسی انسانی (HFEA) باشد.

برخی از درمان‌های ناباروری مانند IVF می‌تواند عوارضی ایجاد کند. به‌عنوان‌مثال:

حاملگی چندقلو: اگر بیش از 1 جنین در رحم به عنوان بخشی از درمان IVF قرار داده شود، احتمال دوقلو شدن افزایش می‌یابد. این اتفاق ممکن است چیز بدی به نظر نرسد، اما به طور قابل توجهی خطر عوارض را برای مادر و نوزادانش افزایش می‌دهد.

حاملگی خارج از رحم: اگر IVF انجام شود، خطر حاملگی خارج از رحم کمی افزایش می‌یابد.

جمع‌بندی

ناباروری به ناتوانی در باردارشدن پس از یک سال یا بیشتر از رابطه جنسی محافظت نشده اطلاق می‌شود. بسیاری از زوج‌هایی که با این مشکل مواجه‌اند، با کمک درمان‌های پزشکی موفق به بارداری می‌شوند. درک علل احتمالی ناباروری، یک‌قدم مهم و اولیه در این مسیر است. یکی از عوامل تأثیرگذار بر باروری، افزایش سن در زنان است که به طور پیوسته باگذشت زمان کاهش می‌یابد. به همین دلیل، پزشکان معمولاً زنان ۳۵ساله و بالاتر را پس از ۶ ماه تلاش برای بارداری مورد ارزیابی و درمان قرار می‌دهند. با پیشرفت‌های علمی اخیر، ناباروری در اکثر موارد قابل‌درمان است.