آناتومی معده انسان

آناتومی معده انسان یکی از پیچیده‌ترین و حیاتی‌ترین اعضای بدن است که نقش اساسی در فرایند هضم غذا دارد. این اندام عضلانی با شکل کیسه‌ای و توانایی بالای انبساط، در قسمت فوقانی شکم و سمت چپ بدن قرار گرفته است. در این مقاله به بررسی دقیق آناتومی معده می‌پردازیم؛ از ساختار داخلی آن گرفته تا عملکردهای متعدد و ارتباط آن با سایر اجزای دستگاه گوارش. همچنین بخش‌های مختلف معده و همکاری آن‌ها با دیگر اندام‌های مرتبط مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. آماده باشید تا با مجله بیوزوم به کشف رازهای نهفته این اندام حیاتی بپردازیم.

آناتومی معده انسان

معده (Stomach) متسع‌ترین قسمت دستگاه گوارش است که بین مری و دوازدهه قرار دارد. به طور دقیق‌تر اگر  موقعیت و آناتومی معده انسان را توضیح دهیم، معده ناحیه بین دهانه‌های قلبی و پیلور دستگاه گوارش را در بر می‌گیرد، توسط صفاق پوشیده شده و به سایر اندام‌ها متصل می‌شود. امنتوم (Omentum) کوچک‌تر معده را به کبد متصل می‌کند و سپس در اطراف معده گسترش می‌یابد. سپس امنتوم بزرگ‌تر به سمت پایین از معده ادامه می‌یابد و مانند پرده از آن آویزان می‌شود.  (در ادامه درمورد امنتوم توضیح داده شده است).

معده در داخل حفره شکمی در ناحیه کوچکی به نام بستر معده قرار دارد که وقتی بدن در حالت خوابیده به پشت است یا روبه‌بالا دراز کشیده است، معده روی آن قرار می‌گیرد. این ناحیه چندین ناحیه شکم از جمله اپی گاستر (Epigastric)، ناف (Umbilical)، هیپوکندری چپ (Left hypochondriac) و ناحیه پهلوی چپ (Left flank) را در بر می‌گیرد. معده همچنین روابط آناتومیکی دقیقی دارد، درواقع معده نه‌تنها یک اندام مستقل در دستگاه گوارش است، بلکه به طور مستقیم با سایر اندام‌ها و ساختارهای اطراف خود ارتباط دارد.

تقسیمات معده

در آناتومی معده انسان چهار بخش تشریحی اصلی شامل: کاردیا، فوندوس، بدن و پیلوردیده می‌شود.

• کاردیا (Cardia) دهانه فوقانی معده را در سطح T11 احاطه می‌کند.
• فوندوس (Fundus) به شکل گرد و گنبدی است و معمولاً با گازهایی که در نتیجه فرایند هضم تولید می‌شوند، پر می‌شود. فوندوس بالای دهانه قلبی (کاردیا) قرار دارد که محل اتصال مری به معده است. این ساختار به معده اجازه می‌دهد تا حجم‌های مختلف غذا را به‌خوبی مدیریت کند و همچنین به تجمع گازها کمک می‌کند.
• بدن (Body) بخش مرکزی و بزرگ معده است که پایین‌تر از فوندوس قرار می‌گیرد.
• پیلور (Pylorus) ناحیه‌ای است که معده را به دوازدهه متصل می‌کند. این بخش به آنتروم پیلور، کانال پیلور و اسفنکتر پیلور تقسیم می‌شود. اسفنکتر پیلور صفحه ترانس پیلور را در سطح L1 مشخص می‌کند.

انحنای بزرگ‌تر و کوچک‌تر معده (Greater and Lesser Curvature)

آناتومی معده انسان شامل مرزهای داخلی و جانبی به شکل منحنی است که انحناهای کوچک‌تر و بزرگ‌تر معده را تشکیل می‌دهند:

انحنای بزرگ

این انحنا، مرز جانبی و بلندتر معده را تشکیل می‌دهد و به شکل محدب است، از محل برآمدگی قلبی (کاردیا) شروع می‌شود، به سمت عقب قوس می‌زند و به سمت پایین و چپ حرکت می‌کند. سپس به سمت راست منحنی می‌شود و به سمت داخل ادامه پیدا می‌کند تا به ناحیه پیلوریک برسد. شریان‌های معدی کوتاه و شریان‌های گاسترو-اومنتال (gastro-omental) راست و چپ، شاخه‌هایی را برای تأمین خون انحنای بزرگ فراهم می‌کنند.

انحنای کوچک

این انحنا، سطح داخلی و کوتاه‌تر معده را تشکیل می‌دهد و به شکل مقعر است. قسمت پایینی‌تر انحنای کوچک که به نام برآمدگی زاویه‌ای شناخته می‌شود، محل اتصال بدنه معده به ناحیه پیلوریک را نشان می‌دهد. انحنای کوچک جایی است که لیگامان هپاتوگاستریک ((Hepatogastric Ligament) یک نوار دولایه از صفاق است که کبد را به معده متصل می‌کند. این لیگامان بخشی از اومنتوم کوچک (Lesser Omentum) به شمار می‌آید) به آن متصل می‌شود و توسط شریان معدی چپ و شاخه راست شریان کبدی تغذیه می‌شود.

اسفنکترهای معده

در مشاهدات آناتومی معده انسان دو اسفنکتر وجود دارد که در هر روزنه قرار دارند. آن‌ها مسیر ورود و خروج مواد به معده را کنترل می‌کنند.

اسفنکتر تحتانی مری از طریق دیافراگم از هیاتوس مری (Oesophageal hiatus) در سطح دهمین مهره سینه‌ای (T10) عبور می‌کند. سپس بافاصله کوتاهی تا اسفنکتر تحتانی مری در سطح یازدهمین مهره سینه‌ای (T11) پایین می‌آید که نقطه گذر بین مری و معده را نشان می‌دهد (بر خلاف اسفنکتر مری فوقانی که در حلق قرار دارد). این اسفنکتر اجازه می‌دهد غذا از دهانه قلبی به داخل معده وارد شود و تحت کنترل ارادی نیست.

اسفنکتر پیلور

اسفنکتر پیلور بین پیلور و قسمت اول دوازدهه قرار دارد و خروج کیم (Chyme) یا کیموس (مخلوط غذا و اسید معده) از معده را کنترل می‌کند. برخلاف اسفنکتر تحتانی مری، این اسفنکتر آناتومیکال است. این ماهیچه حاوی عضلات صاف است که برای محدودکردن تخلیه محتویات معده از طریق دهانه معده منقبض می‌شود.

هنگامی که فشار داخل معده بر مقاومت پیلور غلبه می‌کند، تخلیه معده به طور متناوب اتفاق می‌افتد. پیلور معمولاً منقبض می‌شود تا دهانه کوچک باشد و غذا بتواند برای مدت مناسبی در معده باقی بماند. حرکات پریستالتیک (Peristalsis) (انقباضات غیرارادی و موج مانند عضلات صاف در دیواره لوله گوارش هستند که به حرکت مواد غذایی از مری تا روده بزرگ کمک می‌کنند.) معده  کیموس را برای هضم بیشتر از طریق کانال پیلور به دوازدهه منتقل می‌کند.

اومنتا بزرگ و کوچک

در داخل حفره شکمی یک غشای دولایه به نام صفاق وجود دارد که بیشتر احشای شکم را پشتیبانی می‌کند و به اتصال آنها به دیواره شکم کمک می‌کند.

اومنتای بزرگ‌تر و کوچک‌تر دو ساختاری هستند که از صفاق تا شده روی خود، تشکیل شده‌اند (دولایه صفاق – چهارلایه غشایی). هر دو اومنتا به معده متصل می‌شوند و به‌عنوان نقاط مرجع آناتومیک مفید هستند:

اومنتوم بزرگ

این ساختار از انحنای بزرگ معده آویزان می‌شود و پس از تا شدن به سمت خود، به روده عرضی متصل می‌شود. اومنتوم بزرگ حاوی غدد لنفاوی زیادی است و ممکن است به نواحی ملتهب بچسبد، بنابراین نقش کلیدی در ایمنی دستگاه گوارش و به‌حداقل‌رساندن گسترش عفونت‌های داخل شکمی دارد.

اومنتوم کوچک

این لایه کوچک‌تر پرده صفاق که با لایه‌های پرده صفاق معده و دوازدهه ادامه دارد، از انحنای کوچک معده شروع شده و به سمت بالا به کبد متصل می‌شود. عملکرد اصلی اومنتوم کوچک، اتصال معده و دوازدهه به کبد است.

به‌طورکلی، اومنتوم بزرگ و کوچک حفره شکمی را به دو قسمت تقسیم می‌کنند: کیسه بزرگ و کیسه کوچک. معده بلافاصله در جلوی کیسه کوچک قرار دارد. کیسه بزرگ و کوچک از طریق سوراخ اپیپلوئیک (Epiploic foramen) که در اومنتوم کوچک قرار دارد، با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند.

عروق معده انسان

قبل از توضیح درمورد خون‌رسانی معده به اصطلاحات زیر آشنا شوید:

تنه سلیاک (Celiac Trunk)

یک شریان اصلی است که از آئورت شکمی منشأ می‌گیرد و خون را به ارگان‌های گوارشی مانند معده، کبد، طحال و دوازدهه تأمین می‌کند.

شریان‌های گاسترو-اومنتال (Gastro-Omental Arteries)

شریان‌هایی که خون را به انحنای بزرگ معده تأمین می‌کنند.

ورید پورت کبدی (Hepatic Portal Vein)

وریدی (ورید یا سیاهرگ (به انگلیسی: Vein) رگی است که خون را از اندام‌ها به قلب بازمی‌گرداند. وریدها نقش حیاتی در سیستم گردش خون دارند) که خون را از ارگان‌های گوارشی به کبد منتقل می‌کند تا پردازش و سم‌زدایی شود.

تأمین خون معده از تنه سلیاک و شاخه‌های آن انجام می‌شود. آناستوموزها (اتصالات) در طول انحنای کوچک معده توسط شریان‌های گاستریک (Gastric arteries ) یا شریان‌های معده راست و چپ، و در طول انحنای بزرگ توسط شریان‌های گاسترو-اومنتال راست و چپ شکل می‌گیرند:

شریان گاستریک راست (Right gastric)

شاخه‌ای از شریان کبدی مناسب که خود از شریان کبدی مشترک منشعب می‌شود.

شریان گاستریک چپ (Left gastric)

مستقیماً از تنه سلیاک منشأ می‌گیرد.

شریان گاسترو-اومنتال راست (Right gastro-omental)

شاخه انتهایی شریان معده‌ای-دوازدهه (Gastroduodenal) که از شریان کبدی مشترک منشأ می‌گیرد.

شریان گاسترو-اومنتال چپ (Left gastro-omental)

شاخه‌ای از شریان طحال که از تنه سلیاک منشأ می‌گیرد.

وریدهای معده به‌موازات شریان‌ها حرکت می‌کنند. وریدهای راست و چپ معده به داخل ورید پورتال کبدی تخلیه می‌شوند. ورید کوتاه معده، وریدهای گوارشی چپ و راست در نهایت به ورید مزانتریک فوقانی تخلیه می‌شوند.

عصب‌دهی به معده انسان

معده از سیستم عصبی خودمختار عصب دریافت می‌کند:

منبع عصب پاراسمپاتیک (Parasympathetic nerve)

از دو تنه واگ (Vagal Trunks) قدامی و خلفی منشأ می‌گیرد که از عصب واگ (Vagus Nerve) منشأ می‌گیرد. (عصب واگیکی از مهم‌ترین اعصاب در سیستم عصبی پاراسمپاتیک است که به بسیاری از اندام‌ها، از جمله معده، عصب‌زایی می‌کند.) این عصب به تحریک فعالیت‌های گوارشی، از جمله ترشح اسید معده و حرکات پریستالتیک کمک می‌کند.

منبع عصب سمپاتیک (Sympathetic nerve)

از بخش‌های نخاع T6-T9 منشأ می‌گیرد و از طریق عصب بزرگ اسپلانکنیک (Greater Splanchnic Nerve) به شبکه عصبی سلیاک منتقل می‌شود (شبکه عصبی سلیاک یک شبکه عصبی بزرگ در شکم است که به کنترل عملکردهای گوارشی کمک می‌کند). سیستم سمپاتیک معمولاً تأثیر مهاری بر روی فعالیت‌های گوارشی دارد و به کنترل درد نیز کمک می‌کند.

عروق لنفاوی معده انسان

عروق لنفاوی معده همراه با شریان‌ها در امتداد انحناهای بیشتر و کمتر معده حرکت می‌کنند. مایع لنفاوی به غدد لنفاوی معده و گوارشی که در انحناها یافت می‌شود تخلیه می‌شود.

عروق لنفاوی وابران از این گره‌ها به غدد لنفاوی سلیاک، واقع در دیواره خلفی شکم متصل می‌شوند.

مقیاس میکروسکوپی آناتومی معده انسان

تا اینجا، ما آناتومی معده انسان را از نظر خارجی و ماکروسکوپی بررسی کرده‌ایم. حال بیایید عمیق‌تر شویم و ساختار داخلی و میکروسکوپی آن را بررسی کنیم. از نظر ساختار بافت‌شناسی آناتومی معده انسان معده از چهارلایه تشکیل شده است که از داخل به خارج به ترتیب شامل: مخاط، زیرمخاط، عضله خارجی و سروز هستند.

زمانی که معده خالی یا حاوی مقدار بسیار کمی غذا باشد، در حالت منقبض و کوچک قرار دارد. لایه مخاط دارای ظاهری چین‌دار است که شامل برجستگی‌هایی به نام چین‌های گاستریک یا رگا (Rugae) است. در هنگام کشش معده، این چین‌ها ناپدید می‌شوند. در طول انحنای کمتر معده، یک شیار موقت و پیوسته به نام کانال گاستریک بین چروک‌ها شکل می‌گیرد که عبور بزاق و مایعات را در حین بلع تسهیل می‌کند.

لایه مخاط (mucous layer)

لایه مخاط  با اپی‌تلیوم ستونی ساده پوشیده شده است که توسط یک‌لایه مخاطی محافظ و قلیایی پوشانده شده است. این لایه اپی‌تلیالی دارای فرورفتگی‌های متعددی به نام چاله‌های گاستریک است که به عمق ساختارهایی به نام غده‌های گاستریک می‌روند. بسته به قسمت‌های مختلف معده، این غده‌ها شامل انواع مختلف سلول‌ها هستند.

• سلول‌های گردن مخاطی (Mucous neck cells) لایه مخاطی را تولید می‌کنند.
• سلول‌های پاریتال (Parietal cells) اسید هیدروکلریک ترشح می‌کنند.
• سلول‌های اصلی (Chief cells) پپسینوژن (Pepsinogen) را آزاد می‌کنند که یک پیش‌ساز غیرفعال است و در محیط با pH پایین به آنزیم فعال پپسین تبدیل می‌شود.
• همچنین، سلول‌های نورواندوکرین (Neuroendocrine cells) هورمون‌های مختلفی را که قبلاً ذکر شد آزاد می‌کنند.

لایه زیرمخاط (Submucosa layer)

حرکت به سمت بیرون، لایه بعدی زیرمخاط است. این لایه از بافت همبند شل تشکیل شده که شامل رگ‌های خونی و اعصاب است.

لایه عضله خارجی (layer Muscularis externa)

لایه سوم به نام عضله خارجی شناخته می‌شود و از سه زیرلایه عضله صاف تشکیل شده است. از داخل به خارج، این زیرلایه‌ها به ترتیب شامل: داخلی مایل (Inner oblique)، مدور میانه (Middle circular) و خارجی طولی (External longitudinal) هستند.

• لایه داخلی مایل در تمام طول ارگان قرار دارد و با سایر لایه‌ها همکاری می‌کند تا حرکات فیزیکی و انقباضات معده را برای هضم ایجاد کند.
• لایه مدور میانه به‌صورت حلقوی در طول محور طولی معده قرار دارد و نقش مهمی در تشکیل اسفنکتر پیلوریک ایفا می‌کند.
• لایه خارجی طولی در دو انحنای معده به‌صورت طولی قرار دارد.

سروز (Serosa layer)

آخرین لایه، یعنی سروز، شامل پریتونئوم احشایی (Visceral peritoneum) (صفاق احشایی) است که معده را پوشش می‌دهد.

جمع‌بندی

امید است بامطالعه این مقاله از مجله بیوزوم به دانش مطلوبی از آناتومی معده انسان رسیده باشید. به طور خلاصه معده انسان، به‌عنوان متسع‌ترین بخش دستگاه گوارش، بین مری و دوازدهه قرار دارد و نقش حیاتی در هضم غذا ایفا می‌کند. این اندام کیسه‌ای شکل به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود: کاردیا، فوندوس، بدن و پیلور که هر یک وظایف خاصی در فرایند هضم دارند. معده با دو انحنای بزرگ‌تر و کوچک‌تر، اسفنکترهای کنترل‌کننده ورود و خروج محتویات را داراست و با عروق خونی و اعصاب پیچیده‌ای احاطه شده است که عملکرد آن را تنظیم می‌کنند. همچنین، لایه‌های مختلف بافتی معده شامل مخاط، زیرمخاط، عضله خارجی و سروز، به آن اجازه می‌دهند تا به طور مؤثری غذا را تجزیه و آماده انتقال به روده کوچک کند. در مجموع، آناتومی معده انسان نه‌تنها به هضم غذا کمک می‌کند؛ بلکه نقش مهمی در سلامت کلی سیستم گوارش ایفا می‌نماید.