اکسی توسین، هورمونی از جنس محبت

اکسی توسین (oxytocin) که با نام هورمون عشق نیز شناخته می‌شود، یکی از هومون‌هایی است که از بخش پسین غده‌ی هیپوفیز ترشح می‌شود. این ماده همچنین، به‌عنوان انتقال دهنده عصبی نیز در مغز ما فعالیت دارد و بسیاری از رفتارهای ما تحت اثر اکسی توسین مجال بروز می‌‌یابند. در این مطلب قصد داریم تا با عملکرد و ویژگی‌های این ماده بیشتر آشنا شده و اثرات سطوح غیرطبیعی این ماده در بدن را بررسی کنیم.
در ادامه با ما همراه باشید.

اکسی توسین چیست؟

اکسی توسین در هیپوتالاموس تولید و توسط بخش پسین غده‌ی هیپوفیز به جریان خون ترشح می‌شود. ترشح این ماده به فعالیت الکتریکی نورون‌های هیپوتالاموس بستگی دارد و این امر زمانی رخ می‌دهد که این سلول‌ها یعنی نورون‌های هیپوتالاموس تحریک شوند.

اکسی توسین دارای دو عملکرد اصلی در بدن است که شامل انقباض رحم در حین تولد نوزاد و ایفای نقش در شیردهی است. اکسی توسین عضلات رحم را تحریک کرده تا انقباض پیدا کنند و همچنین باعث افزایش تولید موادی به نام پروستاگلاندین‌ها (prostaglandins) می‌شود؛ که این امر خود، باعث بیش‌تر شدن انقباض‌ها می‌شود.

اکسی توسین مصنوعی که در ادامه‌ی این مطلب به آن پرداخته‌ایم، گاهی برای القای زایمان (درصورتی‌که این فرایند به‌طور طبیعی آغاز نشده باشد) به کار می‌رود. برای شدت بخشیدن به انقباض‌ها به‌منظور تسهیل زایمان نیز می‌توان از اکسی توسین مصنوعی استفاده کرد. علاوه بر این موارد، اکسی توسین مصنوعی از طریق افزایش انقباض‌های رحمی، خروج جفت (placenta) از رحم را تسریع کرده و باعث کاهش خطر خونریزی شدید می‌شود. علاوه بر این موارد، درحین شیردهی، اکسی توسین باعث تسهیل حرکت شیر درون مجاری سینه شده و درنهایت، باعث بیرون راندن شیر از انتهای سینه می‌شود. اکسی توسین در بدن مردان هم وجود دارد و در انتقال اسپرم و تولید تستوسترون توسط بیضه‌ها نقش ایفا می‌کند.

عملکرد اکسی توسین چیست؟

دو عملکرد اساسی اکسی توسین شامل تحریک انقباض‌های رحم در زمان تولد نوزاد و تحریک انقباض بافت سینه برای تسهیل فرایند شیردهی پس از تولد نوزاد، می‌شود.

اکسی توسین به‌عنوان پیام‌رسان شیمیایی نیز، در مغز ما دارای عملکرد است و نقش مهمی در بسیاری از رفتارهای انسان و تعاملات اجتماعی دارد که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• برانگیختگی جنسی
• شناخت
• حس اعتماد
• وابستگی عاطفی
• پیوند والد و کودک

اثرات اکسی توسین بر روی مغز دارای پیچیدگی‌هایی است. درحال حاضر، دانشمندان بر روی نقش اکسی توسین در عارضه‌های مختلف تحقیق می‌کنند. این عارضه‌ها شامل موارد زیر هستند:

• اعتیاد
• پرخوری عصبی (Anorexia)
• تشویش
• اختلال طیف اوتیسم (Autism spectrum disorder)
• افسردگی
• اختلال اضطراب پس از حادثه (PTSD)

نقش اکسی توسین در انقباضات رحمی

در حین زایمان، وقتی بدن جنین (معمولاً سرِ جنین)  به دهانه‌ی رحم فشار وارد می‌کند، تکانه‌های عصبیِ حاصل از این تحریک به مغز رفته و غده‌ی هیپوفیز را تحریک می‌کنند تا باعث رهاسازی اکسی توسین در جریان خون شود. اکسی توسینِ رها شده به رحم رفته و باعث تحریک انقباضات رحمی می‌شود.

این انقباضات رحمی، به‌طور پیاپی، باعث می‌شوند که هیپوفیز اکسی توسین بیشتری آزاد کند که این امر، باعث افزایش شدت و دفعات انقباض‌ها می‌شود. اکسی توسین همچنین باعث افزایش تولید پروستوگلاندین‎‌ها می‌شود. پروستوگلاندین‎‌ها گروهی از لیپیدها هستند که عملکردی مشابه هورمون‌ها دارند. پروستوگلاندین‎‌ها باعث افزایش بیشتر انقباضات و پیشروی فرایند زایمان می‌شود. این اتفاقات، فرد را قادر می‌سازد تا زایمان طبیعی را به‌طور کامل انجام دهد.

نقش اکسی توسین در شیردهی

به محض این‌که نوزاد متولد شد، اکسی توسین فرایند شیردهی را به‌واسطه‌ی انقباض سلول‌های میواپیتلیالِ (myoepithelial) موجود در مجاری حفره‎‌دار سینه، تسهیل می‌کند. سلول‌های میواپیتلیال در اصل نوعی از سلول‌های ماهیچه‌ایِ صاف با منشأ بافت پوششی هستند.

وقتی کودک شروع به مکیدن سینه می‌کند، ترشح اکسی توسین باعث خروج شیر و ممکن شدن تغذیه‌ی نوزاد از آن می‌شود. تا زمانیکه کودک به مکیدن ادامه دهد، غده‌ی هیپوفیز به آزادسازی اکسی توسین ادامه می‎‌دهد. به محض اینکه کودک شیر خوردن را متوقف کند، آزاد شدن اکسی توسین تا زمان تغذیه‌ی بعدی متوقف می‌شود.

اکسی توسین در مردان

در افراد مذکر، اکسی توسین در فرایند انزال، ایفای نقش می‌کند. این هورمون با به انقباض واداشتن مجرای وابران (vas deferens)، باعث هل داده شدن اسپرم و منی به سمت جلو می‌شود تا درنهایت از بدن خارج شوند. اکسی توسین همچنین بر تولید تستوسترون (نوعی هورمون جنسی) در بیضه‌ها اثر می‌گذارد.

میزان اکسی توسین در بدن چطور کنترل می‌شود؟

تولید و ترشح اکسی توسین در بدن به وسیله‌ی مکانیسم بازخورد مثبت (positive feedback) کنترل می‌شود. در این مکانیسم کنترلیِ آزاد شدن هورمون باعث کنشی می‌شود که آزاد شدنِ بیشتر همان هورمون راتحریک می‌کند. برای مثال وقتی انقباض رحم درحین تولد نوزاد اتفاق می‌افتد، اکسی توسین آزاد می‌شود؛ این امر باعث انقباض بیشتر و آزاد شدنِ بیشتر اکسی توسین می‌شود. بدین ترتیب، شدت و دفعات انقباضات افزایش پیدا می‌کند.

مکانیسم بازخورد مثبت در انعکاس خروج شیر هم دخالت دارد. تحریک نوک پستان در زمان شیردهی، باعث افزایش تولید و ترشح اکسی توسین به خون می‌شود که درنهایت باعث می‌شود شیر به درون سینه جریان یابد. چرخه‌ی ‌بازخورد مثبت تا زمانیکه کودک شیر خوردن را متوقف کند ادامه خواهد داشت. تولید اکسی توسین در زمان تولد نوزاد نیز خودمحدودکننده (self-limiting) است؛ به‌طوریکه ‌به‌محض به‌ دنیا آمدن کودک رهاسازی هورمون متوقف می‌شود.

در صورت کمبود اکسی توسین چه اتفاقی می‌افتد؟

کمبود سطح اکسی توسین از حد نرمال آن، به‌ندرت رخ می‌دهد. سطوح پایین اکسی توسین می‌تواند باعث توقف انقباض‌های رحم درحین فرایند زایمان شود؛ این امر می‎تواند باعث جلوگیری از خروج شیر، پس از تولد نوزاد نیز بشود. با وجود نادر بودن این پدیده، رایج‌ترین علت پایین بودن سطح این هورمون از سطح طبیعی آن، عارضه‌ای به نام پان‌هیپوپیتوئیتاریسم (panhypopituitarism)، است؛ این عارضه باعث می‌شود که سطح تمامی هورمون‌های آزادشده از غده‌ی هیپوفیز، کمتر از سطح طبیعی این هورمون‌ها، شود.

سطوح پایین اکسی توسین با اختلال طیف اوتیسم و علائم افسردگی، ارتباط دارد. دانشمندان همچنان درحال تحقیق بر روی ارتباط میان اکسی توسین و عارضه‌های ذکرشده هستند؛ آن‌ها  بر روی امکان استفاده از اکسی توسین مصنوعی به‌عنوان درمانی برای این عارضه‌ها تحقیق می‌کنند.

درصورت زیاد بودن میزان اکسی توسین چه اتفاقی می‌افتد؟

وجود مقادیر بیش‌ازحدِ اکسی توسین در زنان بسیار نادر است و به نام سمیّت اکسی توسین (oxytocin toxicity) شناخته می‌شود. این پدیده منتج به فعالیت بیش‌ازحد رحم شده و باعث افزایش توده‌ی عضلانی آن می‌شود؛ در این‌صورت رحم دچارهیپرتروفی (hypertrophy) یا بزرگ شدن بیش از حد لزوم، می‌شود. این اتفاق، امکان بارداری فرد را دچار محدودیت می‌کند، چرا که رحم فضای کافی برای نگهداری جنین را ندارد.

سطوح بالای اکسی توسین در مردان، با هایپرپلازی خوش‌خیم پروستات (BPH) مرتبط است. BPH وضعیتی است که در آن، پروستات، دچار افزایش اندازه میشود (پروستات بخشی از بدن با اندازه‌ای در حد گردو است که از بافت ماهیچه‌ای و غده‌ای تشکیل شده‌است).

پروستات مجرای میزراه را احاطه می‌کند؛ این مجرا وظیفه‌ی خارج کردن ادرار و اسپرم از بدن را به عهده دارد. BPH ممکن است باعث ایجاد اختلال در خروج ادرار شود. این عارضه بیش از نیمی از مردان بالای ۶۰ سال را متأثر می‌کند.

چرا اکسی توسین هورمون عشق نام دارد؟

به دلیل اینکه اکسی توسین با حس اعتماد، برانگیختگی جنسی و ایجاد رابطه‌ی عاطفی، مرتبط است، گاهی از آن به‌عنوان هورمون عشق یا ماده‌ی شیمیایی مرتبط با در آغوش گرفتن  یاد می‌شود. سطوح اکسی توسین درهنگام در آغوش گرفتن یک شخص یا تجربه‌ی ارگاسم افزایش پیدا می‌کند.

اکسی توسین مصنوعی

ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی، از اکسی توسین مصنوعی با نام‌های تجاری سینتوسینون (Syntocinon) و پیتوسین (Pitocin) به منظور القای زایمان (در صورتیکه به‌طور طبیعی آغاز نشده باشد) یا افزایش قدرت انقباض‌های رحم درحین زایمان استفاده می‌کنند. برای سرعت بخشیدن به خروج جفت از رحم و کاهش خطر خونریزی شدیدِ پس از زایمان (Postpartum hemorrhage) نیز، از اکسی توسین مصنوعی استفاده می‌شود.

جمع‌بندی

اکسی توسین به عنوان یک هورمون در فرایند زایمان و شیردهی در زنان، نقش مهمی ایفا می‌کند. این ماده در بدن مردان نیز وجود دارد و در سیستم تولید مثل مردان، دارای عملکرد مشخص است. درنهایت می‌توان بیان کرد، علی‌رغم اینکه سطوح غیرطبیعی اکسی توسین در انسان‌ها شیوع چندانی ندارد، وجود میزان غیرطبیعیِ اکسی توسین، می‌تواند، زمینه‌ساز برخی عارضه‌های مرتبط با سلامتی شود.