بلوغ انسان | تعریف، فیزیولوژی و تغییرات در زنان و مردان
بلوغ انسان اصطلاحی است که برای توصیف مجموعه‌ای از تغییرات فیزیکی، روانی و هورمونی به کار می‌رود که در طول دوره رشد کودک به منظور دستیابی به بلوغ جنسی و آمادگی برای تولید مثل رخ می‌دهد. این فرایند پیچیده، معمولاً در زنان بین سنین ۸ تا ۱۴ سالگی و در مردان بین ۱۰ تا ۱۶ سالگی آغاز می‌شود و با تغییرات قابل‌توجهی در بدن همراه است. همچنین این دوره، مرحله‌ای حساس و حیاتی در زندگی انسان است که به نوعی گذر از کودکی به بزرگسالی محسوب می‌شود و با چالش‌های جسمی و روانی متعددی همراه است. در ادامه با مجله بیوزوم همراه باشید تا به بررسی دقیق‌تر تغییرات هورمونی، فیزیکی و عاطفی که در دوران بلوغ در پسران و دختران رخ می‌دهد، بپردازیم.
بلوغ در انسان به عنوان یک دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی تعریف می‌شود که شامل تغییرات فیزیولوژیکی، جسمی و ساختاری مرتبط با رشد بیشتر دستگاه تناسلی داخلی و خارجی و ویژگی‌های جنسی ثانویه است. در این دوره انتقال، آغاز روند رشد سینه در زنان، شروع ترشح آندروژن توسط غدد فوق کلیوی، رویش موهای زائد، حداکثر نمو قد (PHV) و در نهایت قاعدگی رخ می‌دهد.
اوج رشد بلوغ انسان، بلوغ جسمانی با ظرفیت تولید مثل است. موضوع بلوغ در انسان را می‌توان به تغییرات جسمی یا فیزیکی مرتبط با ظاهر خارجی یک فرد بالغ و فرآیند بلوغ روانی تقسیم کرد که هر دوی این تغییرات توسط هجوم هورمون‌ها از غدد فوق کلیوی و تخمدان در دختران و از بیضه‌ها در پسران مشخص می‌شود. در نهایت این اثرات باعث ایجاد تغییرات جسمی نشان دهنده بلوغ می‌شوند.
تغییرات هورمونی در بلوغ انسان
بلوغ انسان و دستگاه تناسلی او توسط هورمون‌های محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد (HPG) کنترل می‌شود. هیپوتالاموس، هورمون آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH) را به صورت ضربانی آزاد کرده که باعث تحریک ترشح هورمون محرک فولیکول (FSH) و هورمون لوتئینه کننده (LH) از غده هیپوفیز پیشین می‌شود.
FSH و LH روی غدد جنسی (تخمدان‌ها/بیضه‌ها) عمل می‌کنند تا سنتز و آزادسازی هورمون‌های استروئیدی جنسی (استروژن/پروژسترون و تستوسترون) را تحریک کرده و از گامتوژنز حمایت کنند. این استروئیدهای جنسی اثرات زیادی بر روی سیستم تولید مثل و بازخورد منفی بر هیپوتالاموس و غده هیپوفیز دارند تا اطمینان حاصل شود که سطوح آنها در گردش خون ثابت می‌ماند.
نکته: گامتوژنز یک فرآیند زیستی است که طی آن سلول‌های دیپلوئید تقسیم سلولی انجام داده و سلول‌های جنسی یا گامت‌های هاپلوئید را ایجاد می‌کنند.
در دوران کودکی سطح FSH و LH در بدن پایین است. تصور می‌شود که این کمبود به دلیل چرخش آهسته ژنراتور پالس GnRH در هیپوتالاموس باشد. تقریباً یک سال قبل از اولین تغییرات فیزیکی بلوغ در انسان، افزایش آزادسازی ضربانی FSH و LH وجود دارد که در نتیجه تولید کننده پالس GnRH از مهار CNS آزاد می‌شود.
افزایش FSH باعث افزایش سنتز استروژن (oestrogen) و اووژنز (oogenesis) در زنان و شروع تولید اسپرم در مردان شده و افزایش LH باعث افزایش تولید پروژسترون در زنان و افزایش تولید تستوسترون در مردان می‌شود. در نتیجه‌ی این تغییرات هورمونی، تغییرات فیزیکی مرتبط با بلوغ انسان شروع به ایجاد می‌کند.
نکته: سرعت رشد بین کودکان بسیار متفاوت است، زیرا عوامل ژنتیکی در آن نقش دارند. همچنین پیشنهاد شده که وزن بدن بر شروع بلوغ تأثیر می‌گذارد.
تغییرات فیزیکی بلوغ انسان در زنان
همانطور که می‌دانیم فرآیند بلوغ در انسان یک طوفان فیزیولوژیک بوده و باعث ایجاد تغییرات محسوسی در بدن می‌شود که در این بخش به بررسی بدن زنان می‌پردازیم
آغاز روند رشد سینه
اولین علامت بلوغ در دختران شروع رشد سینه است. این اتفاق معمولا در سنین 9 تا 10 سالگی رخ می‌دهد. مرحله بندی Tanner برای ارزیابی اندازه/ رشد سینه با مراحل I-V استفاده می‌شود.
سینه‌ها از بافت غده‌ای لوبولهای (lobulated glandular tissue) تشکیل شده است که در بافت چربی جاسازی شده و توسط بافت همبند فیبری جدا شده است. پس از پاک‌سازی استروژن‌های جفت پس از تولد، سینه‌ها تا زمان بلوغ در مرحله خواب هستند. در این مرحله خفته فقط مجاری شیری بدون آلوئول (lactiferous ducts with no alveoli) وجود دارد.
بیشتر بدانید: سینه‌ها از زمان تولد تا بلوغ از مجاری شیری بدون آلوئول تشکیل شده است. در دوران بلوغ، مجاری در زنان شروع به تقسیم کرده و در انتهای مجاری، توده‌های جامد سلولی تشکیل شده و به لوبولهای پستان آینده تبدیل می‌شوند.
در دوران بلوغ انسان، افزایش استروژن تخمدان باعث ایجاد سیستم مجرای شیری می‌شود، مجاری به صورت شاخه‌هایی رشد می‌کنند که انتهای آن آلوئول‌های لوبولی (توده‌های کوچک کروی شکل) را تشکیل می‌دهند. با میانجیگری پروژسترون، تعداد این لوبول‌ها در دوران بلوغ افزایش می‌یابد.
به دلیل افزایش رسوب چربی، سینه‌ها به دنبال قاعدگی به افزایش سایز ادامه می‌دهند. در طول چرخه قاعدگی، استروژن و پروژسترون بر اندازه و ترکیب سینه تأثیر می‌گذارد.
رشد موی زائد
دومین علامت بلوغ در دختران معمولاً رشد مو در ناحیه تناسلی است. مو در ابتدا کم، روشن و صاف به نظر می‌رسد. با این حال، در طول بلوغ، درشت‌تر، ضخیم‌تر و تیره‌تر می‌شود. تقریباً 2 سال پس از رشد مو ناحیه تناسلی، موها در ناحیه زیر بغل نیز شروع به رشد می‌کنند.
نکته: در هر دو جنس، رشد مو یک ویژگی جنسی ثانویه است که با واسطه تستوسترون انجام می‌شود.
منارک (Menarche)
منارک اولین دوره قاعدگی و نشانه شروع چرخه‌های قاعدگی است. به طور معمول حدود 1.5-3 سال پس از رشد سینه‌ها رخ داده و به دلیل افزایش FSH و LH است. روند قاعدگی معمولاً در 12 سال و 8 ماه برای دختران سفید پوست و قفقازی و 4-8 ماه بعد برای دختران آفریقایی-آمریکایی رخ می‌دهد.
تغییرات فیزیکی بلوغ انسان در مردان
طوفان فیزیولوژیک بلوغ در مردان نیز اثرات مهم و محسوسی دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم
تغییرات دستگاه تناسلی
اولین علامت بلوغ در پسران افزایش اندازه بیضه است. افزایش LH باعث تحریک سنتز تستوسترون توسط سلول‌های لیدیگ (Leydig cells) و FSH افزایش یافته، تولید اسپرم توسط سلول‌های سرتولی را تحریک می‌کند. بافت اسپرماتوژنیک (سلول‌های لیدیگ و سلول‌های سرتولی) اکثریت افزایش بافت بیضه را تشکیل می‌دهد. پیشرفت اندازه بیضه را می‌توان با مرحله بندی Tanner از مرحله I تا مرحله V اندازه گیری کرد.
با افزایش اندازه بیضه‌ها، پوست کیسه بیضه نیز رشد می‌کند و نازک‌تر و تیره‌تر شده و شروع به آویزان شدن از بدن می‌کند. همچنین شروع به لکه دار شدن با فولیکول‌های مو کرده که به صورت توده‌های کوچک ظاهر می‌شوند.
تقریباً یک سال پس از شروع رشد بیضه‌ها، پسران می‌توانند اولین انزال خود را تجربه کنند، زیرا بیضه‌ها، اسپرم و همچنین تستوسترون تولید می‌کنند. اولین انزال نشان دهنده توانایی تولید مثل است. با این حال، به طور متوسط باروری یک سال پس از اولین انزال به دست می‌آید.
رشد آلت تناسلی به دنبال بزرگ شدن بیضه است. آلت تناسلی ابتدا در طول رشد کرده و سپس عرض آلت تناسلی افزایش می‌یابد.
رشد موهای زائد
یکی دیگر از علائم بلوغ در انسان رشد موهای ناحیه تناسلی در قاعده آلت تناسلی است. این اتفاق اغلب در کنار رشد بیضه رخ می‌دهد. موهای ناحیه تناسلی در ابتدا رنگ روشن، صاف و نازک خواهند داشت. با این حال، با پیشرفت بلوغ انسان، تیره‌تر، ضخیم‌تر و گسترده‌تر می‌شوند. تقریباً 2 سال پس از آن، موها روی پاها، بازوها، زیر بغل، سینه و صورت نیز شروع به رشد می‌کنند.
جهش رشد در مردان و زنان
بلوغ انسان محصول تعامل پیچیده بین استروئیدهای جنسی گناد (استرادیول/تستوسترون)، GH و فاکتور رشد شبه انسولین 1 (IGF-1) است. سطح GH در بلوغ به دلیل افزایش استروئیدهای جنسی (تستوسترون که به استرادیول تبدیل شده است) و تأثیر مثبت آنها بر آزادسازی ضربانی GH از غده هیپوفیز قدامی افزایش می‌یابد.
افزایش GH باعث افزایش هورمون آنابولیک IGF-1 می‌شود که از طریق اقدامات متابولیکی خود باعث رشد جسمانی می شود (به عنوان مثال رشد استخوان ترابکولار را افزایش می‌دهد).
به دنبال اوج جهش رشد در مردها، حنجره و تارهای صوتی بزرگ می‌شوند و صدای پسر ممکن است گهگاه با عمیق‌تر شدن تنش، خش‌دار و دورگه شود.
جمع‌بندی
همانطور که اشاره شد، دوره انتقال از کودکی به بزرگسالی به‌عنوان بلوغ در انسان تعریف شده و تغییراتی که طی بلوغ رخ می‌دهد شامل تغییرات فیزیولوژیکی و جسمانی است که توانایی تولید مثل را به افراد می‌دهد. این تغییرات در زنان شامل رشد سینه، رویش موهای زائد، و در نهایت قاعدگی بوده و در مردان نیز شامل تغییرات دستگاه تناسلی و رشد موهای زائد است.
