دستگاه تناسلی مردان | آناتومی و فیزیولوژی

همان‌طور که در فصل هفتم کتاب زیست‌شناسی سال یازدهم خواندیم، همه موجودات زنده به‌صورت جفت یعنی نر و ماده آفریده‌شده‌اند و تولیدمثل برای بقای هر موجود زنده‌ای لازم و ضروری است. دستگاه تناسلی مردان بخش مهمی از بدن مرد است که در فعالیت جنسی، باروری و تولیدمثل نقش دارد و آگاهی از اجزا و عملکردهای آن برای حفظ سلامتی و رفاه کلی مهم است. در ادامه با آناتومی دستگاه تولیدمثل مردان بیشتر آشنا می‌شویم، پس با مجله بیوزوم همراه باشید.

نگاهی بر تولید مثل

تولیدمثل فرآیندی است که در آن موجودات زنده، موجودات بیشتری را شبیه خود می‌سازند؛ اما گرچه سیستم تولیدمثل برای زنده نگه‌داشتن یک‌گونه ضروری است، برخلاف سایر سیستم‌های بدن، برای زنده نگه‌داشتن یک فرد ضروری نیست.

در فرآیند تولیدمثل انسان، دو نوع سلول جنسی یا گامت (Gametes) درگیر هستند. گامت نر یا اسپرم و گامت ماده یعنی تخمک در دستگاه تناسلی ماده به هم می‌رسند. هنگامی‌که اسپرم یک تخمک را بارور می‌کند (با آن ملاقات می‌کند)، این تخمک بارورشده زیگوت (Zygote) نامیده می‌شود. زیگوت فرآیند تبدیل‌شدن و تکوین به جنین را طی می‌کند.

دستگاه تناسلی مردان و دستگاه تناسلی زنان هر دو برای تولیدمثل موردنیاز هستند.

انسان‌ها مانند سایر موجودات، برخی از ویژگی‌های خود را به نسل بعدی منتقل می‌کنند. ما این کار را از طریق ژن‌های خود، حامل‌های ویژه صفات انسانی انجام می‌دهیم. ژن‌هایی که والدین به فرزندان انتقال می‌دهند همان چیزی است که باعث شباهت فرزندان به والدین و سایر اعضای خانواده خود می‌شود، اما همچنین این عاملی است که هر کودک را منحصربه‌فرد می‌کند. این ژن‌ها از اسپرم مرد و تخمک زن به فرزند انتقال داده می‌شوند.

مطلب مرتبط: آناتومی دستگاه تولید مثل زن

مروری بر دستگاه تناسلی مردان

دستگاه تولیدمثل مردان دارای اندام‌های تناسلی یا جنسی است که هم در داخل و هم در خارج از لگن قرار دارند. اندام تناسلی مرد عبارت‌اند از:

• بیضه‌ها (Testicles)
• سیستم مجرایی که از اپیدیدیم و مجرای دفران تشکیل‌شده است
• غدد جانبی که شامل وزیکول‌های منی و غده پروستات می‌شود
• آلت تناسلی

در مردی که به بلوغ جنسی رسیده است، دو بیضه (Testes) میلیون‌ها سلول اسپرم کوچک را می‌سازند و ذخیره می‌کنند.

بیضه‌ها همچنین بخشی از سیستم درون‌ریز هستند زیرا هورمون‌هایی ازجمله تستسترون (Testosterone) را می‌سازند. تستسترون بخش عمده‌ای از بلوغ در مردان است. همان‌طور که یک پسر دوره بلوغ را طی می‌کند، بیضه‌های او بیشتر و بیشتر تستسترون تولید می‌کنند. تستسترون هورمونی است که باعث می‌شود پسران صدای عمیق‌تر، عضلات بزرگ‌تر و موهای بدن و صورت پیدا کنند، همچنین تولید اسپرم را تحریک می‌کند.

در کنار بیضه‌ها، اپیدیدیم و مجرای دفران قرار دارند که اسپرم را حمل می‌کنند. اپیدیدیم (Epididymis) و بیضه‌ها در یک ساختار کیسه‌مانند در خارج از لگن به نام کیسه بیضه آویزان هستند. این کیسه پوستی به تنظیم دمای بیضه‌ها کمک می‌کند که برای تولید اسپرم باید خنک‌تر از دمای بدن نگه داشته شوند. اندازه کیسه بیضه برای حفظ دمای مناسب تغییر می‌کند. وقتی بدن سرد است، کیسه بیضه منقبض می‌شود و برای نگه‌داشتن گرمای بدن سفت‌تر می‌شود. وقتی گرم است، برای خلاص شدن از شر گرمای اضافی، بزرگ‌تر و فلاپی‌تر می‌شود. این اتفاق می‌افتد بدون اینکه یک مرد هرگز به آن فکر کند. مغز و سیستم عصبی به کیسه بیضه پیام تغییر اندازه می‌دهند.

مطلب مرتبط: نگاه کلی به سیستم عصبی انسان

آناتومی دستگاه تناسلی مردان

برخلاف دستگاه تناسلی زنان، بیشتر آناتومی دستگاه تناسلی مردان در خارج از بدن قرار دارد. این ساختارهای خارجی شامل آلت تناسلی، کیسه بیضه و بیضه‌ها هستند.

آلت تناسلی (Penis)

بخشی از آناتومی دستگاه تناسلی مردان، آلت تناسلی یا همان اندام مردانه است که در رابطه جنسی استفاده می‌شود. این بخش، خود سه قسمت دارد: ریشه که به دیواره شکم می‌چسبد. جسم یا شفت؛ و گلنس که قسمت مخروطی شکل انتهای آلت تناسلی است. گلنس (Glans) که سر آلت تناسلی نیز نامیده می‌شود، با یک لایه شل از پوست به نام پوست ختنه‌گاه پوشیده شده است. این پوست گاهی با روشی به نام ختنه برداشته می‌شود. دهانه مجرای ادرار، لوله‌ای که مایع منی و ادرار را حمل می‌کند، در نوک آلت تناسلی قرار دارد. گلنس آلت تناسلی همچنین حاوی تعدادی انتهای عصبی حساس است.

بدنه یا جسم آلت تناسلی به شکل استوانه‌ای است و از سه محفظه دایره‌ای شکل تشکیل‌شده است، این اتاقک‌ها از بافت مخصوص اسفنج مانند تشکیل‌شده‌اند. این بافت اسفنجی حاوی هزاران فضای بزرگ است که هنگام تحریک جنسی مرد پر از خون می‌شود. همان‌طور که آلت تناسلی از خون پر می‌شود، سفت و نعوظ می‌شود که اجازه نفوذ در طول رابطه جنسی را می‌دهد. پوست آلت تناسلی شل و الاستیک است تا با تغییرات اندازه آلت تناسلی در طول نعوظ سازگار شود.

مطلب مرتبط: انواع بافت بدن انسان

منی که حاوی اسپرم (سلول‌های تولیدمثل) است، وقتی مرد به اوج جنسی (ارگاسم) می‌رسد، از انتهای آلت تناسلی خارج می‌شود (انزال). هنگامی‌که آلت تناسلی در حالت نعوظ قرار می‌گیرد، جریان ادرار از مجرای ادرار مسدود می‌شود و تنها اجازه می‌دهد منی در هنگام ارگاسم انزال شود.

کیسه بیضه (Scrotum)

اسکروتوم یا کیسه بیضه یک کیسهٔ شل، مانند کیسه‌ای از پوست است که در پشت و زیر آلت تناسلی آویزان است. این کیسه شامل بیضه‌ها و همچنین بسیاری از اعصاب و عروق خونی است. کیسه بیضه به‌عنوان یک «سیستم کنترل آب‌وهوا» برای بیضه‌ها عمل می‌کند. برای رشد طبیعی اسپرم، دمای بیضه‌ها باید کمی خنک‌تر از دمای بدن باشد. ماهیچه‌های ویژه در دیواره کیسه بیضه به آن اجازه انقباض و شل شدن می‌دهند و بیضه‌ها را برای گرما به بدن نزدیک می‌کنند یا برای خنک شدن دما از بدن دورتر می‌شوند.

بیضه‌ها (Testicles)

اندام‌های بیضی‌شکلی به‌اندازه زیتون‌های بزرگ هستند که در کیسه بیضه قرار دارند و در دو انتها توسط ساختاری به نام طناب اسپرماتیک محکم می‌شوند. اکثر مردان دو بیضه دارند. بیضه‌ها مسئول ساخت تستسترون، هورمون جنسی اولیه مردانه و تولید اسپرم هستند. در داخل بیضه، توده‌های مارپیچ لوله‌هایی به نام لوله‌های منی ساز وجود دارد، این لوله‌ها وظیفه تولید سلول‌های اسپرم را بر عهده دارند.

اندام‌های داخلی دستگاه تناسلی مردان که به آن اندام‌های جانبی نیز می‌گویند شامل موارد زیر است:

اپیدیدیم (Epididymis)

اپیدیدیم یک لوله دراز و پیچیده در آناتومی دستگاه تناسلی مردان است که در پشت هر بیضه قرار دارد و سلول‌های اسپرمی را که در بیضه‌ها تولید می‌شوند، حمل و ذخیره می‌کند. همچنین وظیفه اپیدیدیم این است که اسپرم را به بلوغ برساند، زیرا اسپرم‌هایی که از بیضه‌ها خارج می‌شوند نابالغ هستند و قادر به لقاح نیستند. در هنگام برانگیختگی جنسی، انقباضات اسپرم را به داخل مجرای دفران وارد می‌کند.

مجرای دفران (Vas deferens)

مجرای دفران یک لوله عضلانی دراز است که از اپیدیدیم به داخل حفره لگنی و درست پشت مثانه حرکت می‌کند. مجرای دفران اسپرم بالغ را به مجرای ادرار می‌برد، لوله‌ای که ادرار یا اسپرم را به خارج از بدن می‌برد تا برای انزال آماده شود.

مجاری انزالی (Ejaculatory ducts)

این مجاری از همجوشی مجرای دفران و وزیکول‌های منی تشکیل می‌شوند. مجاری انزالی وارد مجرای ادرار می‌شوند.

مجرای ادرار (Urethra)

مجرای ادرار لوله‌ای است که ادرار را از مثانه به خارج از بدن می‌برد. در مردان، عملکرد اضافی انزال منی، زمانی که مرد به ارگاسم می‌رسد را دارد. هنگامی‌که آلت تناسلی در حین رابطه جنسی نعوظ دارد، جریان ادرار از مجرای ادرار مسدود می‌شود و تنها اجازه می‌دهد منی در هنگام ارگاسم انزال شود.

وزیکول‌های منی (Seminal vesicles)

وزیکول‌های منی، کیسه‌هایی هستند که به مجرای دفران نزدیک پایه مثانه متصل می‌شوند. وزیکول‌های منی یک مایع غنی از قند (فروکتوز) تولید می‌کنند که منبع انرژی برای اسپرم برای کمک به حرکت آن‌ها فراهم می‌کند. مایع وزیکول‌های منی بیشتر حجم مایع انزالی مرد یا انزال را تشکیل می‌دهد.

مطلب مرتبط: کربوهیدرات‌ ها، سوخت اصلی سلول‌

غده پروستات (Prostate gland)

غده پروستات یکی از بخش‌های مهم در آناتومی دستگاه تناسلی مردان است. غده پروستات ساختاری به‌اندازه گردو است که در زیر مثانه و جلوی راست‌روده قرار دارد. غده پروستات مایع اضافی را به مایع انزال وارد می‌کند. مایعات پروستات نیز به تغذیه اسپرم کمک می‌کند. مجرای ادرار که حامل مایع انزال است تا در طول ارگاسم خارج شود، از مرکز غده پروستات می‌گذرد.

غدد بولبورترال یا پیازی-میزراهی (Bulbourethral glands)

غدد پیازی-میزراهی که غدد کوپر نیز نامیده می‌شوند، ساختارهایی به‌اندازه نخود هستند که در طرفین مجرای ادرار درست زیر غده پروستات قرار دارند. این غدد مایعی شفاف و لغزنده تولید می‌کنند که مستقیماً به مجرای ادرار تخلیه می‌شود. این مایع برای روان کردن مجرای ادرار و خنثی کردن اسیدیته‌ای که ممکن است به دلیل قطرات باقیمانده ادرار در مجرای ادرار وجود داشته باشد، عمل می‌کند.

فیزیولوژی دستگاه تولید مثل مردان

هورمون‌های جنسی که فیزیولوژی دستگاه تولیدمثل مردان را تنظیم می‌کنند شامل آندروژن‌ها و استروژن‌ها هستند. افراد از هر جنسیت این هورمون‌ها را تولید می‌کنند، اگرچه مردان معمولاً آندروژن بیشتری تولید می‌کنند و زنان معمولاً استروژن بیشتری تولید می‌کنند.

هورمون جنسی اولیه در مردان یک آندروژن است که به نام تستسترون شناخته می‌شود. هورمون محرک فولیکول (FSH) و هورمون لوتئینه کننده (LH) به تنظیم تستسترون و همچنین تولید و بلوغ سلول‌های اسپرم کمک می‌کند. فیزیولوژی دستگاه تولیدمثل مردان به میزان و زمان ترشح هورمون تستسترون بستگی دارد.

مطلب مرتبط: هورمون چیست | انواع، عملکرد و ناهنجاری‌ها

هر دو FSH و LH توسط غده هیپوفیز تولید می‌شوند. هیپوفیز، غده‌ای به‌اندازه نخود واقع در پایه مغز است. FSH و آندروژن‌ها برای تحریک و حفظ اسپرماتوژنز باهم کار می‌کنند. LH مستقیماً بیضه‌ها را تحریک می‌کند تا تستسترون بیشتری تولید کنند.

فعل‌ و انفعالات هورمونی برای بسیاری از عملکردهای بیولوژیکی و فیزیولوژیکی در مردان ضروری است، ازجمله:

• بلوغ و ویژگی‌های جنسی ثانویه: شامل رشد موهای صورت، بزرگ شدن حنجره، عمیق شدن صدا و افزایش قد و توده عضلانی است.
• عملکرد جنسی: شامل میل جنسی، نعوظ و انزال است.
• باروری و تولید مثل شامل تعداد اسپرم و زنده ماندن اسپرم است.

ادرار کردن یکی از عملکردهای دستگاه تناسلی مردان است که با تولید مثل یا عملکرد جنسی مرتبط نیست. دفع ادرار از طریق آلت تناسلی توسط ماهیچه‌های اسفنکتر ارادی و غیرارادی تنظیم می‌شود که دومی مانع از ورود ادرار به مجرای ادرار در هنگام انزال می‌شود.

جمع‌بندی

در این مطلب با آناتومی دستگاه تولیدمثل مردان و همچنین عملکرد و فیزیولوژی هر یک از بخش‌های آن آشنا شدیم. دستگاه تناسلی مردان شبکه پیچیده‌ای از اندام‌های داخلی و خارجی است که برای تولید، پشتیبانی، انتقال و تحویل اسپرم‌های زنده برای تولید مثل با هم کار می‌کنند.

دستگاه تناسلی مردان مسئول عملکرد جنسی، دفع ادرار و تولید اسپرم و تستسترون است. برای تولید مثل ضروری است و نقش مهمی در انتقال صفات ژنتیکی به نسل بعدی دارد.

عملکرد و درواقع فیزیولوژی دستگاه تناسلی مردان نیز تحت تأثیر مغز است که ترشح هورمون‌های جنسی را کنترل می‌کند و در برانگیختگی نقش دارد.