سیستم درون ریز | چیستی، اجزا، عملکرد و ناهنجاری‌ها
در فصل چهارم زیست‌شناسی سال یازدهم با سیستم درون ریز و اجزا و وظایف آن آشنا شدیم. دانستیم که از بعضی جهات، سیستم درون ریز و مجراهای ارتباطی در یک شهر پرجمعیت، مثل سیم‌کشی‌های برق یا راه‌های ارتباطی و وسایل نقلیه، شباهت‌های بسیاری با یکدیگر دارند. سیستم عصبی به تنظیم فعالیت‌های کلی بدن می‌پردازد و تا حدی مسئول اصلی هماهنگی‌ها بین اجزای مختلف بدن است، اما مشکل این‌جاست که این سیستم با همه‌ی سلول‌های بدن ارتباط ندارد و نمی‌تواند پیام‌ها و دستوراتش را برای تک‌تک این سلول‌ها بفرستد. این‌جاست که سیستم درون ریز مثل یک فرشته‌ی نجات و یک واسطه‌ی ارتباطی بسیار قدرتمند و هدفمند، ارتباط سیستم عصبی با تک‌تک سلول‌ها را میسر می‌سازد و باعث هماهنگی و تنظیم بسیاری از فعالیت‌ها و اعمال حیاتی بدن می‌شود. در این مقاله از مجله‌ی بیوزوم با سیستم درون ریز و اجزا و فعالیت‌های آن بیشتر آشنا خواهیم شد. با ما همراه باشید.
مطلب مرتبط: نگاه کلی به سیستم عصبی انسان
سیستم درون ریز از اندام‌هایی به نام غدد تشکیل‌شده است. این غدد که در سراسر بدن شما قرار دارند، هورمون‌ها را ایجاد و ترشح می‌کنند. هورمون‌ها، موادی شیمیایی هستند که عملکردهای مختلف بدن را با انتقال پیام از طریق خون به اندام‌ها، پوست، ماهیچه‌ها و سایر بافت‌ها هماهنگ می‌کنند. این سیگنال‌ها به بدن می‌گویند که چه‌کاری را در چه زمانی و به چه طریقی باید انجام دهند.
غدد بدن چیست؟
غده اندامی است که هورمون یا هورمون‌هایی را می‌سازد که کار خاصی را در بدن انجام می‌دهند. غدد درون‌ریز و برون‌ریز موادی را که می‌سازند، وارد جریان خون می‌کنند.
اجزای سیستم درون ریز
همان‌طور که پیش‌ازاین اشاره کردیم، سیستم درون ریز، از اجزا و ارگان‌هایی به نام غدد بدن تشکیل‌شده است که در جای‌جای بدن وجود دارند و کارهای مختلفی انجام می‌دهند و وظایف منحصربه‌فردی بر عهده‌دارند. هیپوتالاموس، غده هیپوفیز و غده صنوبری در مغز جای دارند. تیروئید و غدد پاراتیروئید در قسمت گردن هستند. تیموس بین ریه‌ها و در جلوی نای، غده فوق کلیوی در بالای کلیه‌ها و لوزالمعده در پشت معده قرارگرفته‌اند. تخمدان‌ها (در زنان) یا بیضه‌ها (در مردان) در ناحیه لگن وجود دارند و علاوه بر سیستم درون ریز، بخشی از دستگاه تولیدمثل انسان نیز هستند.
به‌طورکلی سیستم درون ریز شامل اندام‌های زیر است:
- هیپوتالاموس
- غده هیپوفیز
- غده‌ی صنوبری یا پینه آل
- غده تیروئید
- پاراتیروئید
- تیموس
- غدد فوق کلیوی یا آدرنال
- پانکراس
- تخمدان‌ها (در زنان)
- بیضه‌ها (در مردان)
در ادامه، با هر یک از این ارگان‌ها و اندام‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد. با مجله‌ی بیوزوم همراه باشید.
غدد بدن: هیپوتالاموس
این اندام که یکی از غدد بدن به شمار می‌رود، سیستم درون ریز را به سیستم عصبی متصل می‌کند و به عبارت دیگر پلی بین سیستم عصبی و سیستم درون ریز است. همچنین گفتنی است که وظیفه اصلی هیپوتالاموس ارسال فرمان به هیپوفیز و برای ساخت، توقف یا ذخیره‌ی هورمون‌ها است.
غدد بدن: هیپوفیز
هیپوفیز غده اصلی و یکی از مهم‌ترین غدد بدن و سیستم درون ریز است. هیپوفیز به‌وسیله اطلاعاتی که از مغز می‌گیرد سایر غدد بدن را فرماندهی می‌کند. این غده بسیاری از هورمون‌های مهم ازجمله هورمون رشد را می‌سازد. همچنین پرولاکتین را تولید می‌کند که به مادران شیرده در تولید شیر کمک می‌کند. سایر هورمون‌های مترشحه از این غده و عملکرد این هورمون‌ها عبارت‌اند از:
- هورمون آنتی دیورتیک (ADH) (وازوپرسین): فشارخون را کنترل می‌کند و به کنترل تعادل آب بدن از طریق تأثیر آن بر کلیه کمک می‌کند.
- کورتیکوتروپین / ACTH: هورمون آدرنوکورتیکوتروفیک: غده فوق کلیوی را تحریک می‌کند تا هورمون‌های خاصی را تولید کند.
- هورمون محرک تیروئید (TSH): تولید و ترشح هورمون‌های تیروئید را تحریک می‌کند.
- اکسی‌توسین: به دفع شیر در طول شیردهی کمک می‌کند.
- هورمون لوتئینه کننده (LH): در مدیریت استروژن در زنان و تستوسترون در مردان نقش دارد.
غدد بدن: پینه‌آل
این غده، ماده‌ای شیمیایی به نام ملاتونین می‌سازد که به بدن کمک می‌کند تا برای خواب آماده شود. همچنین این هورمون در تنظیم ریتم‌های شبانه‌روزی و چرخه‌ی خواب / بیداری نقش دارد.
مطلب مرتبط: خواب برادر مرگ نیست!
غدد بدن: تیروئید
این غده‌ی درون ریز در ناحیه گردن، رو به روی نای و در دو طرف آن قرارگرفته است، این غده به‌طورکلی 3 هورمون به نام‌های T3، T4 و کلسی تونین می‌سازد. هورمون‌های تیروئیدی با اثر بر روی تقریباً تمام بافت‌ها، سبب افزایش متابولیسم و کاتابولیسم در سلول‌های بدن می‌شوند. این هورمون‌ها در دوران کودکی سبب رشد ماهیچه‌ها و استخوان‌ها و رشد مغز و سایر اندام‌ها شده و در دوران بزرگ‌سالی روی مغز اثر گذاشته و سبب افزایش هوشیاری می‌شوند.
گاهی اوقات به دلایلی مختلف، غده‌ی تیروئید نمی‌تواند به‌اندازه کافی هورمون‌های تیروئیدی بسازد به این بیماری کم‌کاری تیروئید با هیپوتیروئیدیسم گفته می‌شود. در این صورت همه‌چیز در بدن به‌کندی اتفاق می‌افتد و سرعت متابولیسم کاهش میابد. ممکن است ضربان قلب کاهش یابد و همچنین ممکن است شخص دچار یبوست شود و وزن اضافه کند. در مقابل اگر غده‌ی تیروئید به دلایل مختلف هورمون زیادی تولید کند و ترشح کند به این حالت پرکاری تیروئید گفته می‌شود در این شرایط همه‌چیز در بدن سرعت می‌گیرد. ممکن است ضربان قلب افزایش یابد و بدن دچار اسهال شود و کاهش وزن زیادی اتفاق بیفتد.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم غده تیروئید، هورمون کلسی‌تونین را نیز تولید می‌کند که باعث تنظیم کلسیم خون می‌شود. وقتی میزان کلسیم خون از حد طبیعی بیشتر شود، غده تیروئید تحریک‌شده و هورمون کلسی تونین را می‌سازد این هورمون روی سلول‌های استخوان باعث افزایش رسوب کلسیم خون می‌شوند که به استحکام استخوان کمک کند.
غدد بدن: پاراتیروئید
غدد پاراتیروئید، مجموعه‌ای از چهار غده کوچک در پشت تیروئید هستند. آن‌ها در سلامت استخوان‌ها نقش دارند. این غدد سطح کلسیم و فسفر بدن را کنترل می‌کنند. وقتی میزان کلسیم خون از میزان طبیعی کمتر شود، غدد پاراتیروئید، هورمونی به نام پاراتورمون را ترشح می‌کنند این هورمون‌ها با اثر روی سلول‌های استخوانی و تجزیه کلسیم بافت زمینه‌ای استخوان، اثر روی سلول‌های نفرون کلیه و افزایش باز جذب کلسیم از ادرار به خون و فعال کردن ویتامین D سبب افزایش کلسیم خون می‌شوند.
غدد بدن: تیموس
تیموس در حقیقت پلی بین سیستم ایمنی و سیستم درون ریز بدن است. در این غده گلبول‌های سفید خونی به نام لنفوسیت‌های T به بلوغ می‌رسند و بعد از بلوغ می‌توانند با عفونت مبارزه کنند. غده‌ی تیموس برای رشد سیستم ایمنی کودک بسیار مهم است و نقشی حیاتی دارد. تیموس بعد از بلوغ شروع به کوچک شدن می‌کند.
غدد بدن: فوق کلیوی یا آدرنال
هر انسان، دو غده فوق کلیه در ناحیه‌ی شکمی و در جدار پشتی شکم در دو طرف ستون مهره‌ها بالای کلیه دارد. یکی از وظایف غدد فوق کلیوی ساخت هورمون «ستیز یا گریز» آدرنالین (اپی‌نفرین) است، آن‌ها همچنین هورمون‌هایی به نام کورتیکواستروئید نیز می‌سازند. کورتیکواستروئیدها در متابولیسم، تنظیم ضربان قلب، تنظیم تنفس و اکسیژن، جریان خون عملکرد جنسی و سایر موارد تأثیرگذارند.
غدد بدن: پانکراس
این اندام بخشی از سیستم گوارشی و سیستم درون ریز است. پانکراس آنزیم‌های گوارشی وبی کربنات سدیم ترشح می‌کند که در جذب و هضم غذا تأثیر دارند همچنین هورمون‌های انسولین و گلوکاگون را می‌سازد که این دو هورمون در تنظیم قند خون نقش دارند. ترشح مقدار کافی انسولین و گلوکاگون تضمین می‌کند که قند کافی در جریان خون و سلول‌ها وجود داشته باشد.
پیام نویسنده: اگر انسولین تولید نشود که در مورد افراد مبتلابه دیابت نوع 1 صدق می‌کند، سطح قند خون به‌طور خطرناکی بالا می‌رود. در دیابت نوع 2، معمولاً مقداری انسولین تولید می‌شود؛ اما گیرنده‌های انسولین قادر به پاسخ‌گویی به این هورمون نیستند.
غدد بدن: تخمدان‌ها
در زنان، تخمدان‌ها استروژن و پروژسترون می‌سازند. این هورمون‌ها به رشد سینه‌ها در دوران بلوغ، تنظیم چرخه‌ی قاعدگی و حمایت از بارداری کمک می‌کنند.
غدد بدن: بیضه‌ها
در مردان، بیضه‌ها تستوسترون می‌سازند. تستوسترون باعث می‌شود موهای صورت و بدن در سن بلوغ رشد کنند. همچنین در رشد و تمایز سایر اندام‌های بدن به اندام‌هایی مردانه نقش دارد و باعث ساخت اسپرم در بیضه‌ها نیز می‌شود.
هورمون‌های سیستم درون ریز
همان‌طور که پیش‌ازاین گفتیم؛ هورمون‌ها موادی شیمیایی هستند که سیستم درون ریز از آن برای ارسال پیام به اندام‌ها و بافت‌ها در سراسر بدن استفاده می‌کند. هنگامی‌که هورمون‌ها در جریان خون آزاد می‌شوند، به اندام یا بافت هدف خود می‌روند که گیرنده‌هایی دارند و می‌توانند هورمون‌ها را شناسایی کنند و به‌این‌ترتیب وارد سلول و بافت هدف می‌شوند و تأثیر خود را القا می‌کنند.
در جدول زیر نمونه‌هایی از هورمون‌هایی که توسط سیستم درون‌ریز و غدد بدن تولید می‌شوند، آورده شده است:
| هورمون | غده (های) ترشح‌کننده | عملکرد |
| آدرنالین | فوق کلیوی یا آدرنال | افزایش فشارخون، ضربان قلب، افزایش متابولیسم در پاسخ به استرس |
| آلدوسترون | فوق کلیوی یا آدرنال | تعادل املاح و آب را در بدن کنترل می‌کند |
| کورتیزول | فوق کلیوی یا آدرنال | در پاسخ به استرس نقش دارد |
| دهیدرواپی‌اندروسترون سولفات (DHEA-S) | فوق کلیوی یا آدرنال | در تولید بوی بدن و رشد موی بدن در دوران بلوغ نقش دارد |
| استروژن | تخمدان‌ها | در تنظیم چرخه‌ی قاعدگی، حفظ بارداری و ایجاد ویژگی‌های جنسی زنان کار می‌کند. به تولید اسپرم کمک می‌کند |
| هورمون محرک فولیکول (FSH) | هیپوفیز | تولید تخم‌ها و اسپرم را کنترل می‌کند. |
| گلوکاگون | پانکراس | به افزایش سطح گلوکز (قند خون) در خون کمک می‌کند |
| انسولین | پانکراس | به کاهش سطح گلوکز در خون کمک می‌کند |
| هورمون لوتئینه کننده (LH) | هیپوفیز | تولید استروژن و تستوسترون و همچنین تخمک‌گذاری را کنترل می‌کند |
| ملاتونین | صنوبری یا پینه آل | چرخه خواب‌وبیداری را کنترل می‌کند |
| اکسی‌توسین | هیپوفیز | به شیردهی، زایمان و پیوند مادر و کودک کمک می‌کند |
| هورمون پاراتیروئید | پاراتیروئید | سطح کلسیم در استخوان‌ها و خون را کنترل می‌کند |
| پروژسترون | تخمدان‌ها | هنگامی‌که تخمک بارور می‌شود، بدن را برای بارداری آماده می‌کند |
| پرولاکتین | هیپوفیز | تولید شیر مادر را تقویت می‌کند |
| تستوسترون | تخمدان‌ها، بیضه‌ها، فوق‌کلیوی | به میل جنسی و تراکم بدن در مردان و زنان و همچنین ایجاد ویژگی‌های جنسی مردان کمک می‌کند |
| هورمون تیروئید | تیروئید | به کنترل عملکردهای مختلفی در بدن ازجمله میزان متابولیسم و سطح انرژی کمک می‌کند |
عملکرد سیستم درون ریز
سیستم درون ریز مسئول تنظیم طیف وسیعی از عملکردهای بدن از طریق ترشح هورمون‌ها است. هورمون‌ها توسط غدد بدن و اجزای سیستم درون‌ریز ترشح می‌شوند و از طریق جریان خون به اندام‌ها و بافت‌های مختلف بدن می‌رسند. سپس هورمون‌ها به این اندام‌ها و بافت‌ها فرمان می‌دهند که چه‌کاری انجام دهند یا چگونه کار کنند.
برخی از عملکردهای بدن که توسط سیستم درون ریز و غدد بدن کنترل می‌شوند عبارت‌اند از:
- متابولیسم
- رشد و توسعه
- عملکرد جنسی و تولیدمثل
- ضربان قلب
- فشارخون
- اشتها، میل
- چرخه خواب‌وبیداری
- دمای بدن
ناهنجاری‌های سیستم درون ریز
اکثر دستگاه‌های بدن با فرایند پیری و افزایش سن، به‌مرور کارکرد طبیعی خودشان را از دست می‌دهند و با اختلالاتی روبه‌رو می‌شوند. برخی از اختلالات نیز فارغ از فرایند پیری و به دلایل دیگری ممکن است در هر سنی بروز پیدا کنند و دستگاه‌های بدن را با مشکل مواجه کنند. استرس، عفونت‌ها و قرار گرفتن در اطراف برخی مواد شیمیایی نیز می‌تواند بخش‌هایی از سیستم درون ریز و غدد بدن را مختل کند و ژنتیک یا عادات سبک زندگی می‌تواند شانس را برای اختلالات غدد درون‌ریز مانند کم‌کاری تیروئید، دیابت یا پوکی‌استخوان افزایش دهد.
برخی از ناهنجاری‌ها و اختلالات غدد بدن و سیستم درون ریز عبارت‌اند از:
- آکرومگالی
- نارسایی غدد فوق کلیه یا آدرنال
- بیماری کوشینگ
- پرکاری تیروئید
- کم‌کاری تیروئید
- کم‌کاری هیپوفیز
- نئوپلازی چندگانه‌ی غدد درون‌ریز
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
- بلوغ زودرس
آکرومگالی
گاهی اوقات غده هیپوفیز بیش‌ازحد هورمون رشد تولید می‌کند و استخوان‌ها بزرگ‌تر و غول‌آسا می‌شوند. معمولاً دست‌ها، پاها و صورت را درگیر می‌کند و در میان‌سالی شروع می‌شود. این وضعیت را آکرومگالی می‌نامند.
پیام نویسنده: شخصیت کارتونی «شرک» با الهام از یک فرد حقیقی مبتلابه آکرومگالی به نام موریس تی‌یه خلق شد!
همچنین ژیگانتیسم (Gigantism) یا غول‌پیکری یک نوع بیماری دیگر است که باعث افزایش رشد قد و ابعاد بدن در کودکان می‌شود. قد کودکان مبتلابه این بیماری تا 270 سانتی‌متر هم می‌تواند برسد.
نارسایی غده فوق کلیه یا آدرنال
در این وضعیت، غدد فوق کلیوی یا آدرنال به‌اندازه‌ی کافی هورمون‌های خاصی مانند کورتیزول که استرس را کنترل می‌کند، نمی‌سازد.
بیماری کوشینگ
در این وضعیت، بدن کورتیزول بیش‌ازحد تولید می‌کند. اضافه‌وزن، کبودشدن در اثر ضربه‌های معمولی و سپس ضعف ماهیچه‌ها و استخوان‌ها مشاهده‌شده و احتمالاً در قسمت بالای کمر قوز و توده چربی ایجاد می‌شود.
پرکاری تیروئید
این وضعیت زمانی است که غده تیروئید بیش از نیاز بدن هورمون تولید می‌کند. پرکاری تیروئید باعث می‌شود دستگاه‌های بدن و متابولیسم سریع‌تر از حالت معمول کار کند و ممکن است احساس عصبی بودن، کاهش وزن و ضربان قلب سریع یا مشکلات خواب ایجاد شود.
کم کاری تیروئید
وقتی بدن هورمون تیروئید کافی تولید نمی‌کند، فعالیت دستگاه‌های بدن و متابولیسم کند می‌شود. ممکن است احساس خستگی، افزایش وزن، ضربان قلب کند و درد مفاصل و عضلات به وجود بیاید.
کم کاری غده هیپوفیز
گاهی اوقات غده هیپوفیز به‌اندازه‌ی کافی برخی از هورمون‌ها را تولید نمی‌کند و غدد آدرنال و تیروئید نمی‌توانند درست کار کنند.
نئوپلازی چندگانه غدد سیستم درون ریز
این وضعیت، گروهی از اختلالات است که بر سیستم درون ریز و غدد بدن تأثیر می‌گذارد. این حالت باعث ایجاد تومور در غدد بدن یا در سایر اندام‌ها و بافت‌ها می‌شود.
سندرم تخمدان پلی کیستیک
عدم تعادل هورمون‌های تولیدمثلی می‌تواند باعث شود که تخمدان‌ها در فرایندهای طبیعی خود دچار مشکل بشوند. در این حالت چرخه قاعدگی ممکن است با اختلال مواجه شده و باعث ایجاد آکنه، رشد مو در صورت یا چانه می‌شود.
بلوغ زودرس
زمانی که غده‌هایی که تولیدمثل را کنترل می‌کنند به‌درستی کار نمی‌کنند، برخی از کودکان به‌طور غیرطبیعی زودتر سن نرمال به بلوغ می‌رسند.
حفظ سلامت سیستم درون ریز
سالم نگه‌داشتن و مراقب از سیستم درون ریز و غدد بدن، همانند دیگر بخش‌های بدن اصلاً کار سختی نیست. مواردی مثل ورزش منظم و اصولی، تغذیه درست و مراجعه به پزشک به‌صورت دوره‌ای و منظم از روش‌های حفظ سلامت سیستم درون ریز هستند. اگر سابقه‌ی خانوادگی دیابت، اختلالات تیروئید یا تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) دارید، با پزشک خود صحبت کنید. مدیریت این شرایط می‌تواند به شما کمک کند از عدم تعادل هورمونی که می‌تواند منجر به مشکلات سلامتی در غدد بدن شود، جلوگیری کنید.
جمع‌بندی
در این مقاله از مجله‌ی بیوزوم با سیستم درون ریز و نقش حیاتی و مهم آن در تنظیم و هماهنگ کردن غدد بدن و عملکردهای مختلف بدن با یکدیگر، آشنا شدیم. تصور کنید در یک شهر بزرگ و پرجمعیت، رسانه‌ها و راه‌های ارتباطی وجود نداشتند! تصور بدن انسان بدون نقش‌آفرینی سیستم درون ریز همین‌قدر ناممکن و نشدنی است.
سوالات متداول سیستم درون ریز
1- غدد درون ریز و متابولیسم چیست؟
سیستم درون ریز مجموعه‌ای پیچیده از غدد و ارگان‌هایی است که به تنظیم و هماهنگی عملکردهای مختلف بدن کمک می‌کند. این کار از طریق تولید و ترشح هورمون‌های تولیدشده توسط سیستم درون ریز انجام می‌شود. به همه‌ی فرایندهای شیمیایی که در بدن انجام می‌شود تا فرد زنده بماند و اندام‌های بدن به‌طور طبیعی کار کنند، متابولیسم گفته می‌شود.
2- انواع غدد بدن کدام‌اند؟
سیستم درون‌ریز از ارگان‌ها و غدد مختلفی ازجمله هیپوتالاموس، هیپوفیز، تیروئید، تالاموس، پانکراس، تخمدان‌ها (در زنان) و بیضه‌ها (در مردان) تشکیل‌شده است.
3-منظور از اختلالات سیستم درون‌ریز چیست؟
منظور از اختلالات غدد درون ریز یا سیستم درون ریز حالتی است که دستگاه درون ریز -که وظیفه تولید و ترشح هورمون‌ها را به عهده دارد- نتواند به‌درستی عمل کند. عوامل مختلفی از قبیل تومورها، مشکلات ژنتیکی و عدم تعادل‌های هورمونی می‌توانند منجر به بروز مشکلاتی در سیستم درون‌ریز شوند.
