زخم معده ، چیستی، علل، تشخیص و درمان

پس از مطالعه‌ی فصل دوم زیست دهم و مطلب آناتومی دستگاه گوارش انسان، آموختید که مهم‌ترین مرکز گوارش بدن معده نام دارد. معده اندامی J شکل است که غذا را به کمک آنزیم‌ها و شیره گوارشی، هضم می‌کند. حال ممکن است بنا به دلایلی این عضو حیاتی دچار آسیب و یا زخم شود که خطر جدی برای سلامت و حیات فرد محسوب می‌گردد. همچنین خوب است بدانید، این آسیب که سن خاصی هم ندارد، ‌زمانی اتفاق می‌افتد که اسید معده لایه محافظ دستگاه گوارش را از بین ببرد که در این صورت زخم معده می‌تواند منجر به خونریزی داخلی و مشکلات متعدد دیگری شود. در ادامه‌ی بحث مطالب جذاب و مفیدی در مورد بیماری زخم معده، علل ابتلا، تشخیص، درمان و سایر موارد مربوط به آن خواهید خواند، پس با مجله بیوزوم همراه باشید.

مطلب مرتبط: آناتومی دستگاه گوارش انسان _ به زبان ساده

انواع زخم‌های گوارشی

زخم‌های گوارشی معمولاً در معده و اثنی‌عشر رخ می‌دهند، اگرچه گاهی اوقات می‌توان آن‌ها را در مناطق دیگر دستگاه گوارش بدن انسان نیز پیدا کرد.

همان‌طور که اشاره کردیم زخم معده نوعی اختلال عملکرد اسید پپتیک در پوشش مخاط گوارشی است.

 زخم‌های گوارشی بر اساس محل آسیب به پوشش مخاطی و عوامل دیگر به چند نوع تقسیم می‌شوند که در زیر به آن‌ها اشاره کرده‌ایم:

• زخم اثنی‌عشر یا دوازدهه (Duodenum)
• زخم مری (Esophagus)
• زخم معده (Stomach)
• دیورتیکول مکل (Meckel diverticulum)

در ادامه‌ی این مطلب به طور اختصاصی، به بررسی زخم معده خواهیم پرداخت.

زخم معده چیست؟

بیماری زخم پپتیک یا زخم معده زمانی رخ می‌دهد که زخم‌های باز در پوشش داخلی معده (لایه مخاطی) یا قسمت اول روده کوچک (اثنی‌عشر) ایجاد شوند. بسیاری از انواع بیماری زخم معده به دلیل وجود عفونت باکتریایی رخ می‌دهد. در این صورت باکتری‌ها، به پوشش محافظ دستگاه گوارش یا همان مخاط حمله کرده و از آن تغذیه می‌کنند و در نتیجه مخاط معده عملکرد خود را از دست می‌دهد. پس از بروز این اتفاق، اسید معده بافت داخلی را هدف قرار داده و معده زخم می‌شود. البته لازم به ذکر است که این زخم‌ها صرفا مخصوص بافت معده نبوده و بخش‌های دیگر سیستم گوارشی نیز می‌توانند تحت تاثیر حمله باکتری‌ها و عوامل عفونی قرار گیرند. در ادامه انواع زخم‌های گوارشی را بررسی خواهیم کرد.

علل ابتلا به زخم معده

اغلب افراد در گذشته معتقد بودند که استرس یا مصرف غذاهای خاص می‌تواند باعث ایجاد زخم شود؛ اما محققان هیچ مدرکی برای حمایت از این علل زخم معده پیدا نکرده‌اند. در عوض، مطالعات دو علت اصلی بروز زخم را نشان داده‌اند:

• باکتری هلیکوباکتر پیلوری ( pylori).
• داروهای ضد درد NSAID.

در ادامه مطلب هر یک از این عوامل و نقش آن‌ها در ایجاد زخم معده را بررسی می‌کنیم.

  هلیکوباکتر پیلوری

یکی از علل زخم معده، وجود باکتری هلیکوپیلوباکتر در معده است. هلیکوباکتر پیلوری (H. pylori) نوعی باکتری مارپیچی است که می‌تواند وارد بدن شده و پس از ورود، معده را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کند و سرانجام پس از سال‌ها، می‌تواند زخم‌هایی به نام زخم معده در مخاط معدوی یا قسمت بالایی و ابتدایی روده کوچک ایجاد کند. گفتنی است که برای برخی افراد این عفونت می‌تواند منجر به سرطان معده شود.

 هلیکوباکتر پیلوری معمولاً معده را آلوده می‌کند. حدود 50 درصد از جمعیت جهان عفونت هلیکوباکتر پیلوری دارند و اغلب هیچ علامتی از این عفونت در آن‌ها بروز نمی‌کند. محققان بر این باوراند که افراد می‌توانند هلیکوباکتر پیلوری را از فردی به فرد دیگر به‌خصوص در دوران کودکی منتقل کنند. باکتری هلیکوباکتر پیلوری به لایه مخاطی در دستگاه گوارش می‌چسبد و باعث التهاب (تحریک) این بخش می‌شود. در اثر این التهاب، مخاط معده به تدریج از بین رفته و این تجزیه پوشش مخاط، مشکل‌زا است. زیرا معده حاوی اسید قوی برای هضم غذا بوده و بدون لایه مخاطی برای محافظت از آن، اسید می‌تواند وارد بافت معده شده و آن را تخریب کند. با این‌حال، برای اکثر افراد وجود هلیکوباکتر پیلوری تأثیر منفی ندارد و فقط 10 تا 15 درصد از افراد مبتلا به هلیکوباکتر پیلوری درنهایت دچار زخم معده می‌شوند.

NSAID ها

داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) داروهایی هستند که به‌طور گسترده برای تسکین درد، کاهش التهاب و کاهش دمای بالا استفاده می‌شوند. ازجمله این داروها می‌توان به ایبوپروفن، ناپروکسن، دیکلوفناک و … اشاره کرد.

آن‌ها اغلب برای تسکین علائم زیر استفاده می‌شوند:

• سردرد
• دوره‌های دردناک
• رگ به رگ شدن و کشیدگی
• سرماخوردگی و آنفولانزا
• ویروس کرونا (کووید 19)
• شرایطی مانند آرتریت که می‌تواند باعث درد طولانی‌مدت شود

 اگرچه NSAID ها معمولاً به طور عام برای تسکین درد استفاده می‌شوند، اما برای همه افراد مناسب نیستند و گاهی اوقات می‌توانند عوارض جانبی ایجاد کنند.

علل نادر ابتلا به زخم معده

به‌ندرت، شرایط محیطی یا فیزیولوژیکی دیگر باعث بیماری زخم معده می‌شود. اکثراً افراد ممکن است پس از موارد زیر دچار زخم شوند:

• ابتلای شدید به عفونت‌ها یا بیماری‌های مختلف
• انجام عمل جراحی
• مصرف سایر داروها مانند استروئیدها

در صورت داشتن یک بیماری نادر به نام سندرم زولینگر-الیسون (گاسترینوما) بروز بیماری زخم پپتیک نیز ممکن است. این وضعیت، توموری از سلول‌های تولیدکننده اسید را در دستگاه گوارش تشکیل می‌دهد. این تومورها می‌توانند سرطانی یا غیر سرطانی باشند. سلول‌ها مقادیر زیادی اسید تولید می‌کنند که به بافت معده آسیب می‌رساند.

علائم زخم معده

علائم زخم معده از فردی به فرد دیگر متفاوت است و هر فرد ممکن است یک یا چند مورد از این علائم را داشته باشد. بروز علائم مربوط به زخم معده بستگی به محل زخم و سن فرد دارد، همچنین بر اساس نوع زخم ممکن است علائم بعد از چند روز بهبود یابد یا اینکه فرد به‌طور مزمن درد داشته باشد. علائم می‌تواند شامل احساس سوزش طولانی مدت تا 3 ساعت و یا سایر علائم یا دردهای مربوط به زخم معده باشد که با عوامل دیگر مانند گرسنگی و سو هاضمه اشتباه گرفته می‌شود. معمولاً در کودکان این علائم زخم معده بروز نمی‌کند.

از علائم مشترک و معمول مربوط به زخم معده می‌توان موارد زیر را نام برد:

• ناراحتی بین وعده‌های غذایی یا در طول شب (زخم اثنی‌عشر)
• ناراحتی هنگام خوردن یا نوشیدن (زخم معده)
• درد معده که شب‌ها فرد را از خواب بیدار می‌کند.
• نفخ شکم
• سوءهاضمه به‌خصوص غذاهای چرب
• تهوع و استفراغ
• کاهش اشتها
• کاهش وزن
• دفع ملنا (مدفوع تیره با بوی بد به دلیل وجود آهن اکسیدشده)

عوارض زخم معده

عوارض زخم معده نسبتاً نادر است، اما اگر اتفاق بیفتد می‌تواند بسیار جدی باشد. عوارض مربوط به زخم معده نیز در هر فردی با توجه به شرایط محیطی و فیزیولوژیکی می‌تواند متفاوت باشد. در ادامه بحث شرح مختصری از این عوارض را بیان می‌کنیم.

خون‌ریزی داخلی

خونریزی داخلی، شایع‌ترین عارضه زخم معده است. این اتفاق زمانی اتفاق می‌افتد که یک زخم در محل رگ خونی ایجاد شود.

سوراخ شدن دیواره معده

یک عارضه نادرتر زخم معده، باز شدن لایه داخلی معده است که به نام سوراخ شدن شناخته می‌شود. این عارضه می‌تواند بسیار جدی باشد زیرا باکتری‌هایی که در معده زندگی می‌کنند را آزاد کرده و در اثر این آزادسازی، پوشش داخلی شکم (صفاق) آلوده می‌شود. این عارضه به‌عنوان پریتونیت (peritoneum) شناخته می‌شود. در پریتونیت، عفونت قبل از انتشار به سایر اندام‌ها می‌تواند به‌سرعت در خون گسترش یابد که در این صورت خطر نارسایی اندام‌های متعدد وجود داشته و در صورت عدم درمان می‌تواند کشنده باشد. ناگفته نماند که شایع‌ترین علامت پریتونیت، درد ناگهانی شکم است که به‌طور پیوسته بدتر می‌شود.

زخم و سوراخ شدن اندام‌های مجاور

سوراخ شدن معده علاوه بر هجوم باکتری‌ها باعث نفوذ اسید معده به اندام‌های مجاور و درنتیجه ایجاد زخم و آسیب آن‌ها می‌شود.

انسداد خروجی معده

در برخی موارد، زخم معده ملتهب (متورم) یا اسکار می‌تواند مانع عبور غذا از سیستم گوارش شود که به‌عنوان انسداد خروجی معده شناخته می‌شود. علائم انسداد معده می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• استفراغ مکرر که حاوی غذای هضم نشده است.
• احساس مداوم نفخ یا پری، فرد بعد از خوردن غذای کمتر از حد معمول، احساس سیری شدید می‌کند.
• کاهش وزن ناخواسته

 برای تأیید انسداد می‌توان از گاستروسکوپی استفاده کرد. اگر انسداد ناشی از التهاب باشد، می‌توان از مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPIs) یا آنتاگونیست‌های گیرنده H2 برای کاهش سطح اسید معده استفاده کرد تا زمانی که تورم کاهش یابد. اگر انسداد ناشی از بافت اسکار باشد، ممکن است برای درمان آن نیاز به جراحی باشد، اگرچه گاهی اوقات می‌توان با عبور دادن یک بالون کوچک از آندوسکوپ و باد کردن آن برای گسترش محل انسداد نیز آن را درمان کرد.

سرطان

عفونت هلیکوباکتر پیلوری که امروزه به‌عنوان یکی از علل سرطان معده در نظر گرفته می‌شود، به‌شدت با بیماری زخم معده و اثنی عشر نیز مرتبط است. اگر بیمار با علائم مشکوک به سرطان معده مراجعه کند از بافت معده او نمونه‌گیری می‌شود با این روش می‌توان سرطان معده را از زخم معده تشخیص داد. اگر هلیکوباکتر پیلوری عامل زخم معده باشد احتمال اینکه منجر به سرطان شود خیلی بیشتر است.

تشخیص زخم معده

در بیشتر موارد، پزشک با معاینه بالینی بیمار و شرح حال او، این بیماری را تشخیص می‌دهد اما آزمایش‌های تکمیلی جهت تایید این بیماری ضروری است. اگر فردی که دچار زخم معده شده NSAID مصرف نمی‌کند، احتمالاً علت آن عفونت هلیکوباکتر پیلوری است. برای تأیید تشخیص نوع بیماری، به یکی از آزمایش‌های زیر نیاز است:

آندوسکوپی

 اگر علائم شدید باشد، پزشک ممکن است آندوسکوپی فوقانی را توصیه کند تا مشخص شود آیا زخم معده وجود دارد یا خیر. در این روش، پزشک یک آندوسکوپ (لوله‌ای کوچک و روشن با دوربین کوچک) را از گلو و معده وارد می‌کند تا ناهنجاری‌ها را بررسی کند در طی آندوسکوپی تمامی بافت معده مشخص می‌شود اگر پزشک به مورد مشکوکی از تومور در اثر زخم نیز برخورد کند، حین آندوسکوپی، نمونه‌برداری نیز انجام می‌شود.

آزمایش‌های تشخیصی هلیکوباکتر پیلوری

در حال حاضر آزمایش‌های هلیکوباکتر پیلوری به‌طور گسترده مورداستفاده قرار می‌گیرند و پزشک معالج، درمان را برای کاهش علائم و از بین بردن باکتری‌ها انجام می‌دهد. آزمون تنفس ساده‌ترین راه برای کشف هلیکوباکتر پیلوری است. پزشک معالج همچنین می‌تواند با آزمایش خون یا مدفوع، یا با نمونه‌برداری در طول آندوسکوپی فوقانی آن را جستجو کند در طی آزمایش خون، علائم اختصاصی سطح این باکتری‌ها، شناسایی می‌شود همچنین بر اساس پاسخ سیستم ایمنی، مدت فعالیت این باکتری در معده نیز به طور تخمینی حدس زده می‌شود.

تست‌های تصویربرداری

 به‌ندرت از آزمون‌های تصویربرداری مانند اشعه ایکس و سی‌تی‌اسکن برای تشخیص زخم معده استفاده می‌شود. در این روش باید مایع خاصی به نام باریم نوشیده شود که دستگاه گوارش را پوشش داده و زخم‌ها را برای دستگاه‌های تصویربرداری قابل‌مشاهده‌تر می‌کند.

پس از تشخیص نوع و علت بیماری زخم معده، درمان مناسب اتخاذ می‌شود. در ادامه مطلب به درمان‌های موجود برای این بیماری می‌پردازیم.

درمان زخم معده

درمان زخم معده به علت آن بستگی دارد. معمولاً درمان شامل کشتن باکتری هلیکوباکتر پیلوری در صورت وجود، حذف یا کاهش استفاده از NSAID ها در صورت امکان و کمک به بهبود زخم با دارو است. داروها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

داروهای آنتی‌بیوتیک برای از بین بردن هلیکوباکتر پیلوری

اگر هلیکوباکتر پیلوری در دستگاه گوارش یافت شود، پزشک ممکن است ترکیبی از آنتی‌بیوتیک‌ها را برای از بین بردن باکتری توصیه کند. آنتی‌بیوتیک‌های مورداستفاده بر اساس محل زندگی باکتری و میزان مقاومت فعلی آنتی‌بیوتیک تعیین می‌شود.

داروهایی که تولید اسید را مسدود می‌کنند

مهارکننده‌های پمپ پروتون که PPI نیز نامیده می‌شوند، با مسدود کردن عملکرد بخش‌هایی از سلول‌هایی که اسید تولید می‌کنند، اسید معده را کاهش می‌دهند. این داروها شامل داروهای تجویزی و بدون نسخه مانند امپرازول (Prilosec) و… می‌شوند. استفاده طولانی‌مدت از مهارکننده‌های پمپ پروتون، به‌ویژه در دوزهای بالا، ممکن است خطر شکستگی لگن، مچ دست و ستون فقرات را افزایش دهد. در صورت درمان طولانی و مصرف این قبیل داروها باید از پزشک پرسیده شود که آیا مکمل کلسیم عوارض مربوط به آن‌ها را کاهش می‌دهد یا خیر. در صورت لزوم کلسیم نیز تجویز می‌شود.

داروهایی برای کاهش تولید اسید

مسدودکننده‌های اسید که به آن‌ها مسدودکننده‌های هیستامین نیز گفته می‌شود، میزان اسید معده آزادشده در دستگاه گوارش را کاهش می‌دهند که درد زخم معده را تسکین می‌دهد و باعث بهبودی آن می‌شود. آنتی‌اسیدها اسید موجود در معده را خنثی می‌کنند و می‌توانند به تسکین سریع درد کمک کنند. عوارض جانبی بسته به ترکیبات اصلی می‌تواند شامل یبوست یا اسهال باشد. آنتی‌اسیدها می‌توانند علائم را تسکین دهند، اما معمولاً برای بهبود زخم استفاده نمی‌شوند.

 داروهایی که از پوشش معده و روده کوچک محافظت می‌کنند

: در برخی موارد، پزشک ممکن است داروهایی به نام عوامل سیتوپروتکتیو را تجویز کند که به محافظت از بافت‌هایی که معده و روده کوچک را پوشانده‌اند، کمک می‌کند.

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به زخم معده هستند؟

از هر 10 نفر یک نفر دچار زخم می‌شود. عوامل خطری که احتمال بروز زخم را افزایش می‌دهند عبارت‌اند از:

• استفاده مکرر از داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs)، گروهی از مسکن‌های رایج درد که شامل ایبوپروفن است.
• سابقه خانوادگی زخم معده
• بیماری‌هایی مانند بیماری کبد، کلیه یا ریه
• نوشیدن منظم الکل
• سیگار کشیدن

جمع‌بندی

در این مطلب به معرفی بیماری زخم معده و علل ایجاد آن و درمان‌های فعلی مربوط به این پرداختیم. سبک زندگی افراد و همچنین سن و سایر شرایط می‌تواند در ایجاد این بیماری خصوصاً در کسانی که سابقه خانوادگی یا ژنتیکی ابتلا به بیماری زخم معده دارند تأثیرگذار باشد. علائم مربوط به بیماری زخم معده را معرفی کردیم که در صورت وجود این علائم می‌توان به پزشک مراجعه کرد البته باید اشاره کرد وجود هر یک از علائم به تنهایی به معنای ابتلا به این بیماری نیست و با ارائه راه‌های تشخیصی مختلف، بیماری زخم معده تشخیص داده می‌شود و پزشک با توجه به شرایط جسمی فرد و نوع بیماری، راهکارهای درمانی مختلفی تجویز می‌کند؛ و به‌این‌ترتیب از عوارض جدی و خطرناک مربوط به این بیماری جلوگیری می‌شود. امیدواریم با خواندن این مطلب، به درک درستی از این بیماری رسیده باشید.