نوروترانسمیتر دوپامین، پاداشی از سوی مغز

سلول‌های سیستم عصبی، بطور منحصر به فردی با یکدیگر ارتباط دارند. همانطور که در مطلب سلول عصبی خواندیم، نورون واحد کارکردی مغز است. در واقع نورون، یک سلول تخصصی است که برای انتقال اطلاعات به سلول‌های عصبی دیگر، عضلات یا سلول‌های غدد تمایز یافته است.

ارتباط سلول عصبی با یک سلول عصبی دیگر، ماهیچه یا غدد توسط مولکول‌های پیام رسان به نام نوروترانسمیتر یا میانجی عصبی صورت می‌گیرد. در این مقاله قصد داریم یکی از مهم ترین میانجی‌های عصبی یعنی نوروترانسمیتر دوپامین را معرفی کنیم که این انتقال دهنده عصبی، نقش مهمی در سیستم پاداش مغز دارد. در ادامه با ما همراه باشید تا به بررسی عملکرد نوروترانسمیتر دوپامین، عوارض کاهش آن و بیماری‌های مرتبط با آن می‌پردازیم.

نوروترانسمیتر یا انتقال دهنده عصبی چیست؟

 میانجی‌های عصبی وظیفه‌ی انتقال پیام را از یک سلول عصبی به سلول دیگر (سلول عصبی، ماهیچه‌‌ای و یا غدد) بر عهده دارند. این میانجی‌های عصبی  در پایانه‌های عصبی آزاد شده، در عرض غشا منتشر می‌شوند و به گیرنده‌های سلول هدف متصل می‌شوند.

میانجی‌های عصبی انواع مختلفی دارند که در مطلب انتقال دهنده‌های عصبی با آن‌ها آشنا شدیم. یکی از انواع میانجی‌های عصبی، کاتکول آمین‌ها هستند این اصطلاح شامل نوروترانسمیتر دوپامین و نور اپی نفرین است که به صورت گسترده در مغز و سیستم عصبی محیطی وجود دارند.

نوروترانسمیتر دوپامین چیست؟

نوروترانسمیتر دوپامین، نقش مهمی در سیستم پاداش مغز ایفا می‌کند. تصور کنید یک بار از یک رستوران، غذایی را تهیه می‌کنید و مزه‌ی آن را دوست دارید این مکانیسم در مغز شما فعال می‌شود که بار دیگر نیز همان غذا را در همان رستوران انتخاب کنید و تمایل به تکرار یک حس خوب دارید. خرید کردن، رابطه جنسی منظم، چشیدن یک ماده‌ی خوراکی خوشمزه و هزاران مثال از تداعی و تقویت و تمایل به تکرار حس خوب با نوروترانسمیتر دوپامین مرتبط است. اما در جنبه‌ی دیگر این مسئله، سیستم پاداش مغز در هنگام مصرف ماده مخدر نیز ایجاد می‌شود و می‌تواند باعث اعتیاد شود.

گیرنده نوروترانسمیتر دوپامین چیست؟

همانطور که در مقدمه اشاره کردیم، میانجی‌های عصبی مانند کلیدی هستند که به گیرنده‌ها (مانند قفل) متصل می‌شوند. گیرنده‌های دوپامین، پروتئین‌هایی هستند که در مغز و اعصاب سراسر بدن وجود دارند. نوروترانسمیتر دوپامین بعد از آزاد شدن از پایانه عصبی، به گیرنده خود در سلول هدف متصل می‌شود و پیام شیمیایی را ارسال می‌کند.

گیرنده‌های دوپامین نقش مهمی در اعمال مختلف بدن نظیر حرکت، تمرکز، خواب، حافظه، شناخت، خلق و خو و … دارند و نقص در ساختار این گیرنده ها سبب بروز بیماری های متعددی می‌شود.

مواد مخدر با تاثیر روی گیرنده‌های دوپامین، سبب اختلال در سیستم پاداش مغز می‌شوند.

نوروترانسمیتر دوپامین به پنج زیر گروه گیرنده‌ها متصل می‌شود. D4، D3، D2، D1 و D5 گیرنده‌های اصلی این انتقال دهنده هستند. اتصال دوپامین به گیرنده ی خود سبب انجام عملکردهای متعددی می‌شود.

عملکرد نوروترانسمیتر دوپامین

نوروترانسمیتر دوپامین در سه مدار اصلی مغز وجود دارد که در ادامه با معرفی این مدارها، به نقش این انتقال دهنده عصبی می‌پردازیم.

1- اولین مدار دوپامین در تنظیم حرکات نقش دارد. یکی از بخش‌های مهم در مغز که وظیفه کنترل و تنظیم حرکات را بر عهده دارد، است. عملکرد این گره‌ها به نوروترانسمیتر دوپامین وابسته است و از طرفی این میانجی در عقده‌های قاعده‌ای توسط نورون‌های جسم سیاه (Substantia nigra) تامین می‌شود.

این مدار بصورت مستقیم با انواع بیماری‌ها مرتبط است. زمانی که میزان این انتقال دهنده کم شود، حرکات ناهماهنگ می‌شوند. در بیماران مبتلا به پارکینسون نورون‌های جسم سیاه تخریب می‌شوند و منبع دوپامین از بین می‌رود و برخی علائم مثل لرزش عضلات، سفتی و سختی در حرکت را نشان می‌دهند، که به علت کمبود دوپامین در مغز است. داروهایی که دوپامین سنتز می‌کنند یک درمان موثر برای این گونه بیماری‌ها هستند که به بیمار اجازه‌ی حرکات پیچیده را می‌دهند.

2- مدار بعدی، مدار مرتبط با شناخت و هیجان است و اختلال در این سیستم منجر به اسکیزوفرنی می‌شود. اسکیزوفرنی با اختلال در تفکر، شناخت، واکنش‌های احساسی و رفتار اجتماعی مشخص می‌شود.

3- در مدار سوم نوروترانسمیتر دوپامین، سیستم غدد درون ریز را تنظیم می‌کند. دوپامین در ساخت و ذخیره‌سازی هورمون‌ها در هیپوفیز، به تالاموس کمک می‌کند و یا باعث شروع آزادسازی هورمون‌های ذخیره شده در سلول‌های غده هیپوفیز می‌شود. نوروترانسمیتر دوپامین به عنوان یک هورمون، توسط غدد فوق کلیه ساخته می‌شود.

نوروترانسمیتر دوپامین از طریق تاثیر روی گیرنده‌ی دوم دوپامین (D2) بر ترشح پرولاکتین نیز اثر می‌گذارند و تولید شیر را هم تنظیم می‌کنند. همچنین با تاثیر روی هورمون‌های دیگر مانند نور اپی نفرین، سبب تنگی عروق خونی شده و حجم ادرار و دفع سدیم را افزایش می‌دهد.

پس به طور کلی نوروترانسمیتر دوپامین در فعالیت‌های متعدد بدن انسان نقش دارد. نظیر:

• حرکت
• حافظه
• سیستم پاداش مغز
• رفتار و شناخت
• خواب
• خلق و خو
• یادگیری
• شیردهی
• به عنوان یک هورمون، دوپامین در جریان خون ترشح می‌شود.

دوپامین همچنین:

• باعث شل شدن رگ‌های خونی می‌شود (در دوزهای کم، به عنوان یک گشادکننده عروق عمل می‌کند) یا منقبض می‌شود (در دوزهای بالا، به عنوان منقبض کننده عروق عمل می‌کند).
• دفع سدیم (نمک) و ادرار را افزایش می‌دهد.
• تولید انسولین را در لوزالمعده کاهش می‌دهد.
• حرکت محتوای دستگاه گوارش (GI) (روده) را کند می‌کند و از پوشش گوارشی محافظت می‌کند.
• فعالیت لنفوسیت‌ها را در سیستم ایمنی بدن کاهش می‌دهد.
• پردازش درد در سطوح متعدد دستگاه عصبی مرکزی

تولید دوپامین

نوروترانسمیتر دوپامین طی دو مرحله توسط نورون‌های ناحیه قاعده مغز تولید می‌شوند. در اولین مرحله به اسید آمینه تیروزین، یک گروه هیدروکسیل اضافه می‌شود و اسید آمینه ال-دوپا تولید می‌شود و در مرحله ی دوم، یک گروه کربوکسیلیک اسید از زنجیره اتیل حذف می‌شود و ال-دوپا به دوپامین تبدیل می‌شود.  نورون‌های دوپامینرژیک، مسئول تولید دوپامین هستند. این نورون‌ها در ناحیه شکمی قرار دارند که در مفز میانی واقع شده است.

عدم تعادل نوروترانسمیتر دوپامین:

حال که با عملکرد نوروترانسمیتر دوپامین آشنا شدیم، لازم است به سه سوال پاسخ دهیم:

1- اگر سطح نوروترانسمیتر دوپامین مناسب باشد چه احساسی را تجربه خواهیم کرد؟

• خوشحالی و ایجاد انگیزه برای انجام دادن امور
• تمرکز بالا برای انجام صحیح امور
• واکنش مناسب به محرک‌های محیطی

2- اگر سطح این انتقال دهنده در بدن پایین تر از حد ممکن باشد چه پیش خواهد آمد؟

• احساس خستگی و بی انگیزگی
• از دست دادن حافظه
• نوسانات خلقی
• مشکلات خواب
• مشکلات تمرکز
• کاهش میل جنسی
• افسردگی
• اختلال در حرکت
• ناتوانی در مدیریت برنامه‌های روزانه
• یبوست
• کاهش یا افزایش وزن
• کاهش اعتماد به نفس و ایجاد افکار آسیب به خود و خودکشی

3- آیا وجود بیش از حد دوپامین هم ضرری دارد؟

بی‌شک تعادل در تمام میانجی‌های عصبی بسیار مهم است و افزایش بیش از حد دوپامین نیز عوارضی دارد که از جمله ی آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• میل جنسی بسیار بالا
• اعتیاد
• افزایش وزن
• احساس سرخوشی بدون دلیل

بیماری‌های مرتبط با عدم تعادل نوروترانسمیتر دوپامین:

1- بیماری‌های مرتبط با سطوح پایین دوپامین:

• اختلال کمبود توجه بیش فعالی (ADHD)
• بیماری پارکینسون
• سندرم پای بی قرار

2- بیماری‌های مرتبط با سطوح بالای دوپامین:

• جنون
• چاقی
• اعتیاد

علل کمبود نوروترانسمیتر دوپامین

عوامل متعددی سبب کاهش سطح دوپامین می‌شوند. اگر نقاطی از مغز که در ترشح یا ساخت این انتقال دهنده نقش دارند، آسیب ببینند، سطح دوپامین کاهش می‌یابد. گاهی خود نوروترانسمیتر دوپامین درست عمل می‌کند اما گیرنده‌های آن، به درستی پاسخ نمی‌دهند. به طور کلی 4 عامل در کاهش سطح دوپامین موثر هستند.

1- وضعیت فیزیولوژی بدن: بیماری‌های متعددی سبب کاهش سطح دوپامین می‌شوند. همانطور که در قسمت‌های قبلی نیز اشاره کردیم، می‌شوند.

2- مصرف مواد مخدر: همانطور که پیش تر به آن اشاره کردیم، مصرف مواد مخدر سبب کاهش دوپامین می‌شود همچنین زمانی که سیگنال مواد مخدر به مغز می‌رسد یک محیط مصنوعی ایجاد می‌کند که حس دوپامین را شبیه سازی کرده و مغز را فریب می‌دهد از این طریق این مواد به سلول عصبی متصل می‌شوند که به مرور، سبب افزایش نیاز مغز به ماده شبه دوپامین می‌شود.

3- مصرف داروها: داروهای آگونیست و آنتاگونیست با اتصال به گیرنده‌های دوپامینی، سبب کاهش میزان نوروترانسمیتر دوپامین می‌شوند. اما این داروها دقیقا چه هستند؟

آگونیست‌های نوروترانسمیتر دوپامین

آگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که عمل انتقال دهنده عصبی دوپامین را تقلید می‌کنند. آگونیست‌های دوپامین به گیرنده‌های دوپامین روی سلول‌های عصبی مغز متصل می‌شوند و آن‌ها را فعال می‌کنند و باعث می‌شوند سلول‌های عصبی به این مواد مانند دوپامین طبیعی واکنش نشان دهند.

آگونیست‌های دوپامین برای درمان بیماری پارکینسون، افسردگی، سندرم پای بی‌قرار، اختلال کم‌توجهی بیش فعالی، میل جنسی کم و هیپرپرولاکتینمی استفاده می‌شوند.

آنتاگونیست‌های دوپامین

آنتاگونیست‌های دوپامین داروهایی هستند که به گیرنده‌های دوپامین (روی سلول عصبی دریافت کننده) در مغز متصل می‌شوند و آن‌ها را مسدود می‌کنند. این بدان معنی است که آن‌ها دریافت دوپامین توسط سلول عصبی بعدی را مسدود یا متوقف می‌کنند. بسیاری از داروهای ضد روان پریشی آنتاگونیست دوپامین هستند.

از آنتاگونیست‌های دوپامین برای درمان اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی، تهوع و استفراغ استفاده می‌شود.

4- رژیم غذایی: بعضی از مواد غذایی سبب سرکوب نوروترانسمیتر دوپامین می‌شوند. رژیم‌های غذایی سرشار از قند و چربی سبب مهار عملکرد دوپامین می‌شوند. رژیم غذایی سرشار از منیزیم و تیروزین سبب افزایش نوروترانسمیتر دوپامین می‌شوند. تیروزین بلوک‌های سازنده برای تولید دوپامین هستند. تیروزین یک اسید آمینه است که در بدن جذب می‌شود و سپس به مغز می‌رود و در آنجا به دوپامین تبدیل می‌شود. غذاهای شناخته شده برای افزایش دوپامین عبارتند از مرغ، بادام، سیب، آووکادو، چغندر موز، شکلات، سبزیجات برگ سبز، چای سبز، لوبیا لیما، بلغور جو دوسر، پرتقال، نخود فرنگی، کنجد و دانه کدو تنبل، گوجه فرنگی، زردچوبه، هندوانه و جوانه گندم.

تشخیص میزان نوروترانسمیتر دوپامین

تاکنون روش مطمئنی برای اندازه‌گیری مقدار دوپامین مغز معرفی نشده است. اما روش‌های غیرمستقیم، برای تعیین سطح این انتقال دهنده وجود دارد. یکی از رایج‌ترین روش‌های اندازه‌گیری سطح دوپامین، تزریق یک ماده رادیواکتیو است که به دوپامین متصل می‌شود و پزشک می‌تواند این ماده را دنبال کنند.

جمع بندی:

در این مطلب خواندیم که نوروترانسمیتر دوپامین، یک انتقال دهنده عصبی است که پیام یک نورون را به سلول هدف می‌رساند و در سیستم پاداش مغز نقش دارد. اگر شما کاری را انجام دهید که حس خوبی را در شما ایجاد کند، مغز شما به دنبال تکرار آن عمل است و این، کار اصلی نوروترانسمیتر دوپامین است. این میانجی عصبی، عملکردهای متعددی را در مغز ایفا می‌کند که هم کاهش و هم افزایش آن، برای بدن عوارض زیادی دارد تا جایی که کاهش بیش از حد آن سبب بیماری‌های مثل بیش فعالی، پارکینسون، اسکیزوفرنی، افسردگی و … می‌شود. به مسیرهای سنتز دوپامین، مدار دوپامینرژیک می‌گویند که آن‌ها را در این مقاله بررسی کردیم و عملکردهای آن را نیز توضیح دادیم و همچنین به این سوال پاسخ دادیم که در صورت عدم تعادل دوپامین، چه روش‌های درمانی وجود دارد.