آناتومی دستگاه گوارش انسان _ به زبان ساده

همان‌طور که در کتاب زیست‌شناسی دهم آموختیم، دستگاه گوارش سیستمی است که برای غذارسانی به سلول‌ها و دفع مواد باقی‌مانده، تکامل یافته و علاوه‌بر یک لوله‌ی طویل و غدد ضمیمه، دارای سیستم عصبی منحصر به فرد می‌باشد، طوری که برخی از دانشمندان و فیزیولوژیست‌ها بر این باوراند که این دستگاهِ هوشمند دارای مغزی مجزا برای کنترل و هماهنگی عملکرد خود است. همچنین گفتنی است که با بررسی آناتومی دستگاه گوارش انسان متوجه می‌شویم که هر قسمت از آن وظیفه‌ی خاصی را در هضم، جذب و دفع غذا بر عهده دارد. در این مطلب به معرفی بیشتر و دقیق‌تر آناتومی دستگاه گوارش انسان پرداخته و به صورت موردی با وظایف هر بخش آن آشنا خواهیم شد. پس با مجله‌ی بیوزوم همراه باشید.

مطلب مرتبط: انواع بافت بدن انسان

دستگاه گوارش چیست؟

سیستم گوارش، شبکه‌ای از اندام‌ها است که به شما در هضم و جذب مواد غذایی کمک می‌کند، در مطالعه آناتومی دستگاه گوارش انسان می‌خوانیم که این دستگاه خود شامل دستگاه گوارش (GI) و سیستم صفراوی است. دستگاه گوارش، مجموعه‌ای از اندام‌های توخالی است که همگی به یکدیگر متصل هستند و از دهان به مقعد منتهی می‌شوند و سیستم صفراوی، شبکه‌ای از ۳ اندام کبد، پانکراس و کیسه صفرا است که صفرا و آنزیم‌ها را از طریق مجاری صفراوی به دستگاه گوارش شما می‌رساند.

آناتومی دستگاه گوارش انسان را می‌توان به دو بخش عمده تقسیم کرد:

دستگاه گوارش اصلی

عمدتاً به‌عنوان یک مجرا و مسیر ذخیره‌سازی عمل می‌کند. این قسمت به جابجایی محتویات غذا در طول مسیر برای جذب مواد مغذی و دفع مواد هضم نشده کمک می‌کند. این دستگاه همچنین امکان تقسیم غذا در مراحل مختلف هضم را فراهم می‌کند که این کار برای عملکرد بهینه دستگاه گوارش بدن انسان ضروری است زیرا برخی از آنزیم‌های تولیدشده در یک قسمت از دستگاه (مانند پپسین در معده) در قسمت دیگر دستگاه (مانند ژژنوم) عملکرد مطلوبی ندارند.

دستگاه گوارش کمکی

این گروه از اندام‌ها در آناتومی دستگاه گوارش انسان، مسئول ساخت و ترشح آنزیم‌ها برای تسهیل هضم شیمیایی هستند. درواقع آنزیم‌ها و ترشحات این اندام‌ها از طریق مجراهایی به داخل دستگاه گوارش اصلی وارد می‌شود و در هضم و جذب غذا نقش دارند.

حال که با آناتومی دستگاه گوارش انسان به طور مختصر آشنا شدید، وقت آن است که نگاه دقیق‌تری به بخش‌های مختلف آن داشته باشیم.

بخش‌های آناتومی دستگاه گوارش بدن انسان

دیواره دستگاه گوارش انسان

 لوله گوارش، لوله طولانی و پیوسته است که حدود 9 متر طول دارد. این لوله، از دهان شروع شده و تا مقعد نیز ادامه دارد. حرکت غذا در این لوله در شرایط طبیعی بدن، در یک‌ جهت از دهان به مقعد توسط انقباضات عضلات صاف دیواره لوله گوارش صورت می‌گیرد، در طی این حرکت مواد مغذی هضم و جذب، و مواد زائد از طریق مقعد دفع می‌شود. اگرچه در هر منطقه از لوله گوارش تغییراتی وجود دارد، اما ساختار اصلی دیوار در تمام طول لوله یکسان است. دیواره دستگاه گوارش دارای ۴ لایه یا تونیک است:

• مخاط
• زیر مخاطی
• لایه عضلانی
• لایه سروزی یا سروزا

در ادامه مطلب به توضیح ساختار و عملکرد هرکدام از این لایه‌ها در آناتومی دستگاه گوارش انسان می‌پردازیم.

بافت‌های دیواره دستگاه گوارش انسان

مخاط (Mucosa)

این لایه غشای مخاطی نیز نامیده می‌شود. داخلی‌ترین لایه دیواره است که مجرای دستگاه گوارش را می‌پوشاند. در مناطق خاص، مخاط چین‌هایی ایجاد می‌کند که سطح را افزایش می‌دهد که سبب جذب بهتر مواد غذایی می‌شود. سلول‌های خاصی در لایه مخاطی، موکوس یا مخاط، آنزیم‌های گوارشی و هورمون‌ها را ترشح می‌کنند. مجاری از غدد دیگر از طریق مخاط به فضای داخل لوله گوارش یا لومن وارد می‌شوند. لایه مخاط خود از ۳ لایه تشکیل‌شده است: اپی‌تلیوم، آستر و عضلات مخاطی که برای شناخت بهتر آناتومی سیستم گوارش بدن انسان، به بررسی آن می‌پردازیم.

اپی‌تلیوم (Epithelium)

سطح داخلی لوله گوارش توسط اپیتلیوم پوشیده شده است، نوع بافت این بخش با کاری که در آن ناحیه صورت می‌گیرد، مطابقت دارد مثلاً در دهان و مقعد، اپیتلیوم از نوع بافت سنگفرشی مطبق است زیرا در این بخش‌ها، سایش بافتی اتفاق می‌افتد و ضخامت بافتی باید بیشتر باشد. در معده و روده، یک لایه اپیتلیال استوانه‌ای نازک که برای ترشح و جذب مناسب است وجود دارد.

آستر (Lamina propria)

یک لایه بافت همبند سست به نام لامینا پروپریا یا آستر مخاط، زیر اپیتلیوم قرارگرفته است این لایه حاوی عروق خونی و لنفی، اعصاب و سلول‌های عضله صاف است. آستر در قسمت‌های مختلف لوله ی گوارش غدد کوچکی دارد.

عضلات مخاطی (Muscularies mucosae)

یک لایه نازک از ماهیچه صاف است که لایه مخاط و زیر مخاط را از هم جدا می‌کند.

• زیر مخاط (Submucosa): یک لایه ضخیم از بافت همبند سست است که مخاط را احاطه کرده است. این لایه همچنین حاوی رگ‌های خونی، عروق لنفاوی و اعصاب است. غدد ممکن است در این لایه تعبیه‌شده باشند.

• لایه عضلانی (Muscular): تحرک دستگاه گوارش، ناشی از انقباضات هماهنگ لایه‌های عضلانی مجرا یا لوله گوارش است. انقباضات هماهنگ شده عضلات صاف دیواره لوله گوارش حرکات لوله گوارش یا «پریستالسیس» (Peristalsis) نام دارد و مواد غذایی را از طریق دستگاه گوارش به جلو می‌راند. لایه عضلانی از دو لایه، یک لایه عضلات حلقوی در داخل و یک لایه عضلات طولی در خارج تشکیل‌شده است که در دیواره معده به‌صورت ۳ لایه (مورب، حلقوی، طولی) وجود دارند. بین این دو لایه عضلانی، بافت همبند حاوی شبکه عصبی ماینتریک یا آورباخ (Myenteric or Auerbachʼs plexus) قرار دارد که کنترل حرکات لوله گوارش توسط آن صورت می‌گیرد.

بیشتر بخوانید: نگاه کلی به سیستم عصبی انسان

• لایه سروزی (serosa): خارجی‌ترین لایه لوله گوارش است که از بافت همبند سست تشکیل‌شده است. زیر دیافراگم یا ساختمان‌های داخل حفرهی شکمی بافت همبند خارجی لوله گوارش توسط لایه مزوتلیوم پوشیده شده است و به آن سروز گفته می‌شود.

اسفنکترهای دستگاه گوارش انسان

اسفنکترها عضلات حلقوی هستند که مسیرهای بدن را باز و بسته می‌کنند تا جریان موادی مانند صفرا، ادرار و مدفوع را در بدن تنظیم کنند. عمل اسفنکتر ممکن است تحت کنترل ما و به‌صورت ارادی توسط سیستم عصبی سوماتیک و یا غیرارادی توسط سیستم عصبی خودمختار صورت گیرد.

اگرچه بسیاری از آن‌ها در دستگاه گوارش (GI) یافت می‌شوند، اسفنکترها در دستگاه ادراری و عروق خونی نیز وجود دارند. حتی این عضلات در چشم نیز وجود دارند و جریان نور را تنظیم می‌کنند.

۶ اسفنکتر مجزا در آناتومی دستگاه گوارش انسان قرار دارند برخی از ماهیچه‌های صاف تشکیل‌شده‌اند که به‌طور غیرارادی یا با رفلکس عمل می‌کنند، درحالی‌که برخی دیگر از ماهیچه‌های مخطط ساخته‌شده‌اند که به‌طور ارادی عمل می‌کنند. در ادامه مطلب به برررسی دو اسفنکتر مهم در آناتومی سیستم گوارش بدن انسان می‌پردازیم.

اسفنکتر پیلور

 اسفنکتر پیلور بین معده و اولین قسمت روده کوچک به نام دوازدهه قرار دارد. اسفنکتر پیلور باز می‌شود تا غذای نیمه هضم شده از معده به دوازدهه منتقل شود، دوازدهه ناحیه‌ای است که غذا در معرض صفرا و سایر آنزیم‌های گوارشی قرار می‌گیرد. عملکرد نادرست اسفنکتر پیلور می‌تواند باعث برگشت صفرا (آنزیم گوارشی تولیدشده توسط کبد) به معده و گاهی اوقات مری شود.

اسفنکتر مقعد

اسفنکتر مقعد در دهانه راست‌روده در انتهای آناتومی دستگاه گوارش انسان قرار دارد. اسفنکتر مقعدی اجابت مزاج (تخلیه مدفوع از بدن) را تنظیم می‌کند. اسفنکتر مقعد دارای ۲ ماهیچه داخلی و خارجی است: اسفنکتر داخلی غیرارادی است و از نشت مدفوع به بیرون جلوگیری می‌کند. اسفنکتر بیرونی عمدتاً ارادی است و به شما امکان می‌دهد مدفوع را در صورت نیاز دفع کنید یا نگه‌دارید. اختلال در عملکرد اسفنکتر مقعدی می‌تواند باعث بی‌اختیاری مدفوع شود.

آناتومی دستگاه گوارش انسان از چه اندام‌های تشکیل شده است؟

همانطور که در زیست‌شناسی سال دهم خواندید، به گروهی از اندام‌های بدن که عملکرد مشخصی را با همکاری یکدیگر انجام می‌دهند، دستگاه گفته می‌شود. دستگاه گوارش انسان نیز از اندام‌های متفاوتی تشکیل شده است. این اندام‌ها عبارت‌اند از: دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ و مقعد در کنار این اندام‌ها؛ پانکراس، کیسه صفرا و کبد به اندام‌های گوارشی برای عملکرد بهتر کمک می‌کنند.

در این بخش به نحوه عملکرد این اندام‌ها در آناتومی دستگاه گوارش انسان می‌پردازیم.

دهان (Mouth)

دهان ابتدایی‌ترین بخش در آناتومی دستگاه گوارش انسان است. درواقع، هضم غذا قبل از ورود غذا به دهان شروع می‌شود. غدد بزاقی با دیدن و بوییدن یک ظرف غذا یا بوی نان گرم، فعال می‌شوند. پس از شروع غذا خوردن، دندان‌ها به تکه تکه شدن غذا کمک کرده و بزاق با غذا ترکیب می‌شود. آنزیم‌های موجود در بزاق باعث تجزیه غذا می‌شوند. پس از بلع غذا، ادامه مسیر در گلو و مری و مسیرهای پایین‌تر ادامه می‌یابد.

مری (Esophagus)

غذا پس از بلع، با انقباضات عضلات حلق، به مری منتقل می‌شود. مری یا سرخ‌نای، لوله‌ای عضلانی است که در بزرگسالان 25 سانتی‌متر طول دارد. این لوله از پشت حلق تا ابتدای معده امتداد می‌یابد. هنگام بلعیدن غذا، زائده کوچکی به نام اپی‌گلوت، مانع ورود غذا به نای می‌شود، در همین هنگام اسفنکتر بالایی مری باز شده و اجازه ورود غذا به مری را می‌دهد. در انتهای مری نیز دریچه‌ای وجود دارد که از بازگشت غذا یا اسید معده، جلوگیری می‌کنند. پس از مری، غذا از طریق دریچه کاردیا وارد معده می‌شود. در ادامه به معرفی اندام معده می‌پردازیم.

معده (Stomach)

معده یک اندام توخالی یا کیسه‌ای است که در بخش میانی آناتومی دستگاه گوارش انسان، بین مری و روده باریک قرار دارد؛ این اندام ماهیچه‌ای توخالی به عنوان محل نگهداری موقت غذای در حال هضم شناخته می‌شود. اصلی‌ترین واکنش‌‌های هضم در معده انجام می‌شود. پس از ورود غذا از مری به معده، غذای خورد شده برای هضم کامل‌تر در معده نگه‌داشته می‌شود. غذا درون معده با حرکات فیزیکی و آنزیم‌های گوارشی هضم می‌شود این آنزیم‌ها روند تجزیه مواد غذایی را به شکل قابل‌استفاده ادامه می‌دهند. سلول‌های مخاطی معده یک اسید قوی و آنزیم‌های قوی ترشح می‌کنند که مسئول فرآیند تجزیه هستند. به غذای تجریه‌شده که دارای اسید معده و آنزیم‌های معده است، کیموس معده گفته می‌شود. هنگامی‌که کیموس معده به‌اندازه کافی پردازش شد، به روده کوچک وارد می‌شود.

روده کوچک (Small intestine)

روده کوچک طولانی‌ترین عضو آناتومی دستگاه گوارش انسان است. این لوله عضلانی بین 670 تا 760 سانتی‌متر طول دارد. این بخش از لوله گوارش از دریچه پیلور شروع و تا روده بزرگ ادامه می‌یابد. روده کوچک از ۳ بخش دوازدهه (اثناعشر)، ژژونوم و ایلئوم تشکیل‌شده است و با استفاده از آنزیم‌هایی که توسط پانکراس و صفرا از کبد آزاد می‌شود، غذا را تجزیه می‌کند. پریستالسیس نیز در این اندام کار می‌کند و غذا را به داخل منتقل می‌کند و آن را با شیره‌های گوارشی پانکراس و کبد مخلوط می‌کند پس به طور کلی این اندام در مخلوط کردن و انتقال مواد غذایی، تولید آنزیم و سایر ترکیبات برای هضم و جذب مواد غذایی نقش دارد. دوازدهه اولین بخش روده کوچک است که تا حد زیادی مسئول فرآیند تفکیک و تجزیه مداوم است ژژونوم و ایلئوم در بخش‌های تحتانی روده قرار دارند که عمدتاً مسئول جذب مواد مغذی به جریان خون هستند. محتویات روده کوچک به‌صورت نیمه جامد از معده به این بخش وارد شده و پس از عبور از اندام درنهایت به شکل ماده‌ای خمیری به روده بزرگ می‌روند.

روده بزرگ (کولون)

روده بزرگ مسئول پردازش و دفع مواد زائد است تا تخلیه لوله‌ی گوارش شما آسان و راحت باشد. روده بزرگ یک لوله عضلانی به طول حدود 2 متر است که روده کوچک را به راست‌روده متصل می‌کند. روده بزرگ از سکوم، کولون بالارونده (راست)، کولون عرضی (در عرض)، کولون نزولی (چپ) و کولون سیگموئید تشکیل‌شده است که به راست‌روده متصل می‌شود. مدفوع، یا ضایعات باقی‌مانده از فرآیند گوارش، ابتدا به‌صورت مایع و خمیری و درنهایت به‌صورت جامد از روده بزرگ به‌وسیله پریستالسیس عبور می‌کند. با عبور مدفوع از روده بزرگ، آب جذب می‌شود. مدفوع در کولون سیگموئید S) شکل) ذخیره می‌شود تا زمانی که یک “حرکت توده‌ای” آن را یک یا دو بار در روز به داخل رکتوم تخلیه کند. به‌طورمعمول حدود 36 ساعت طول می‌کشد تا مدفوع از روده بزرگ عبور کند. جالب است بدانید، مدفوع خود عمدتاً بقایای غذا و باکتری است. این باکتری‌های خوب چندین عملکرد مفید، مانند سنتز ویتامین‌های مختلف، پردازش مواد زائد و ذرات غذا و محافظت در برابر باکتری‌های مهاجم را انجام می‌دهند. گفتنی است، هنگامی‌که کولون نزولی پر از مدفوع یا مواد دفعی می‌شود، محتویات خود را در رکتوم تخلیه می‌کند تا فرآیند دفع آغاز شود.

راست روده (Rectum)

رکتوم یک محفظه مستقیم و 8 اینچی (20 سانتی‌متر) است که کولون را به مقعد متصل می‌کند. وظیفه رکتوم دریافت مدفوع از روده بزرگ است، به شما اطلاع می‌دهد که مدفوع برای تخلیه (بیرون ریختن) وجود دارد و تا زمانی که تخلیه انجام شود مدفوع را نگه می‌دارد. وقتی چیزی (گاز یا مدفوع) وارد رکتوم می‌شود، حسگرها پیامی را به مغز می‌فرستند. سپس مغز تصمیم می‌گیرد که آیا محتویات رکتوم می‌توانند آزاد شوند یا خیر. اگر بتوانند، اسفنکترها شل می‌شوند و رکتوم منقبض می‌شود و محتویات آن دفع می‌شود. اگر محتویات قابل دفع نباشد، اسفنکتر منقبض می‌شود و رکتوم جا می‌گیرد تا این احساس موقتاً از بین برود.

مخرج (Anus)

مقعد آخرین قسمت آناتومی دستگاه گوارش انسان است. این یک کانال، 2 اینچی (5 سانتی‌متر) است که از عضلات کف لگن و دو اسفنکتر مقعدی (داخلی و خارجی) تشکیل‌شده است. پوشش مقعد فوقانی قادر به تشخیص محتویات رکتوم است و به شما امکان می‌دهد بفهمید که محتویات آن مایع، گاز یا جامد است. مقعد توسط عضلات اسفنکتر احاطه‌شده است که در کنترل مدفوع مهم هستند. عضله کف لگن زاویه‌ای بین راست‌روده و مقعد ایجاد می‌کند که مانع از خروج مدفوع در مواقعی که قرار به دفع نیست، می‌شود. اسفنکتر داخلی همیشه سفت است، مگر زمانی که مدفوع وارد رکتوم شود. این اسفنکتر از دفع مدفوع غیرارادی زمانی که در خواب هستیم یا از وجود مدفوع بی‌خبر هستیم جلوگیری می‌کند. وقتی احساس رفتن به دستشویی می‌کنیم، اسفنکتر خارجی منقبض می‌شود تا مدفوع را تا رسیدن به توالت نگه دارد، وقتی‌که تصمیم به دفع می‌گیریم منبسط شده تا محتویات آزاد شود.

اندام‌های ضمیمه آناتومی دستگاه گوارش انسان

کبد (liver)

کبد وظایف زیادی دارد، اما وظیفه اصلی آن در دستگاه گوارش انسان پردازش مواد مغذی جذب‌شده از روده کوچک است. صفرای ترشح‌شده از کبد به ابتدای روده کوچک نیز نقش مهمی در هضم چربی و برخی ویتامین‌ها دارد. کبد کارخانه شیمیایی بدن است، به طوری‌که مواد خام جذب‌شده توسط روده را دریافت و تمام مواد شیمیایی مختلفی را که بدن برای متابولیسم خود به آن نیازمند است، می‌سازد. همچنین گفتنی است که کبد مواد شیمیایی مضر را سم‌زدایی کرده و به طور مثال بسیاری از داروهایی را که می‌توانند برای بدن شما سمی باشند تجزیه و مواد بی‌ضرر را وارد جریان خون می‌کند.

کیسه صفرا (Gallbladder)

کیسه صفرا بخش دیگری از آناتومی دستگاه گوارش انسان است که صفرای ساخته شده توسط کبد را ذخیره و تغلیظ می‌کند و سپس آن را به دوازدهه در روده کوچک ترشح کرده تا به تشکیل یک امولسیون پایدارِ چربی کمک کند.

جمع‌بندی

در این مبحث با آناتومی دستگاه گوارش انسان و تا حدی عملکرد هر بخش آن آشنا شدیم. دستگاه گوارش انسان از دو بخشِ اندام‌های اصلی شامل دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ و مقعد و اندام‌های کمکی (غدد ضمیمه) شامل پانکراس، کیسه صفرا و کبد تشکیل‌شده است. عملکرد هرکدام از اندام‌ها توسط سیستم عصبی به‌صورت ارادی و یا غیرارادی کنترل شده و پیام‌های الکتریکی از پایانه‌های عصبی موجود در دیواره لوله گوارش به دستگاه عصبی مرکزی فرستاده می‌شود و پاسخ مناسب به هر بخش داده می‌شود. همچنین در مطلب آناتومی دستگاه گوارش انسان آموختیم که مراحل هضم و جذب و دفع مواد غذایی در قسمت‌های مختلف لوله گوارش صورت می‌گیرد و اختلال در هرکدام از مراحل باعث ایجاد ناهنجاری و بیماری در بدن می‌شود. بنابراین سیستم گوارش در بدن ما یک سیستم بسیار نظام‌مند و دقیق است که عملکرد مناسب هرکدام از اجزای آن برای حیات بدن ضروری می‌باشد.