حافظه‌ی انسان ، ظرفی که پر نمی‌شود

همه چیز در جهان از جمادات گرفته تا گیاهان و جانورانِ عالی، دارای حافظه هستند. یعنی می‌توانند تغییرات محیط خود را حفظ و نگه‌داری کنند. در این میان، مغز انسان به عنوان تکامل یافته‌ترین سازمان بیولوژیک در جهان، مجهز به قوی‌ترین و نامحدودترین حافظه است. به طوری‌که حافظه‌ی انسان به عنوان یک ویژگی و قدرت خارق‌العاده برای ثبت اطلاعات حسیِ جهان محسوب می‌شود.

حافظه‌ی انسان به 4 دسته‌ی زیر تقسیم می‌شود:

• حافظه‌ی کاری
• حافظه‌ی کوتاه مدت
• حافظه‌ی بلند مدت
• حافظه‌ی حسی

در این مطلب سعی داریم تا آن‌ها را مورد بررسی قرار داده و با نگاهی موشکافانه به کشف جزئیات آن بپردازیم.

حافظه‌ی کوتاه مدت

حافظه‌ی کوتاه مدت که با نام حافظه‌ی فعال نیز شناخته میشود، جنبه‌ی مهمی از حافظه‌ی انسان است. این نوع از حافظه ظرفیت بسیار کمی داشته و بعد از 30 ثانیه الی 60 ثانیه می‌تواند به کل ناپدید شود.

به طور مثال شما می‌توانید 2 الی 4 بیت شعر را در لحظه به خاطر بسپارید. یا هنگام گرفتن خودکار از دوستتان شماره تلفنی که به شما گفته می‌شود را حفظ کنید. این‌ها توسط حافظه‌ی کوتاه مدت انجام می‌شود. مرکز این نوع از حافظه‌ی انسان ، قسمتی در مغز به نام هیپوکامپ (Hippocampus) است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

بیشتر بخوانید: آناتومی مغز انسان 

هیپوکامپ

واژه‌ی هیپوکامپ از کلمات یونانی هیپو به معنای اسب و کامپو به معنای هیولا گرفته شده است. زیرا شکل آن شبیه اسب دریایی می‌باشد.

 هیپوکامپ بخشی از مغز و سیستم لیمبیکِ آن است. موقعیت دقیق آن در قسمت داخلیِ بخش میانی مغز و در امتداد لوب گیجگاهی است. بشر بیش از 4 قرن است که هیپوکامپ را می‌شناسد. در بین بخش‌های مختلف مغزی، هیپوکامپ بیشتر از همه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

کارکردهای اصلی آن شامل یادگیری و حافظه‌ی انسان است. تحقیق در مورد هیپوکامپ به محققان کمک کرده است تا بفهمند حافظه چیست و چگونه کار می کند.

بیشتر بخوانید: نگاهی دقیق بر هیپوکامپ مغز

هیپوکامپ در پردازش حافظه‌ی کوتاه و بلند مدت نقش بسزایی داشته و خود شامل 4 بخش اصلی است:

• دنتا جایروس
• CA1
• CA2
• CA3

حافظه‌ی کاری

حافظه‌ی کاری به عنوان اولین قدم برای تبدیل خاطرات کوتاه مدت به بلند مدت محسوب می‌شود. برخی از منابع، حافظه‌ی کاری را به طور جداگانه و برخی دیگر زیرمجموعه‌ی حافظه‌ی بلند مدت دسته‌بندی می‌کنند.

حافظه‌ی کاری جهت نگه‌داری کوتاه مدت اطلاعات جهت پردازش‌های مغزی استفاده می‌شود. مغز شما برای پردازش و ثبت اطلاعات در ابتدا ورودی‌های حسی را تحت عنوان حافظه‌ی کاری به مدت بسیار کوتاه کد کرده و در صورت لزوم آن را نگه‌داری می‌کند.

مثال:

فرض کنید سر کلاس درس، معلم از شما می‌خواهد که چند عمل ساده‌ی ریاضی را با اعداد 15، 20، 5، 10 و 17 انجام دهید. شما در لحظه این اعداد را به خاطر داشته و با استفاده از آن‌ها عملیات و محاسبات خواسته شده را انجام می‌دهید. اما در زنگ بعدی دیگر آن‌ها را به یاد نخواهید داشت چون دلیلی برای حفظ کردن آن ندارید.

اما در صورتی که از شما خواسته شود که با این اعداد تا آخر سال تحصیلی، محاسبات ریاضی انجام دهید، آن‌گاه مغز شما تصمیم به ثبت آن به صورت حافظه‌ی بلند مدت خواهد کرد.

حافظه‌ی بلند مدت

حافظه‌ی بلند مدت شامل خاطراتی است که مغز آن‌ها را در مدت زمان طولانی ذخیره کرده است. این خاطرات می‌تواند مربوط به چند ساعت و یا چند دهه‌ی گذشته باشد.

حافظه‌ی بلند مدت همان خاطرات و اطلاعاتی هستند که در ابتدا به صورت حافظه‌ی کوتاه مدت در مغز تعریف شده‌اند. حال اگر مغز تصمیم به نگه‌داری این اطلاعات داشته باشد، آن‌ها را در ناحیه‌ای به نام هیپوکامپ تبدیل به حافظه‌ی بلند مدت می‌کند. بعد از آن، قشر مغز (Cortex) مسئول ذخیره این نوع از حافظه به مدت نامحدود است.

به طور کلی حافظه‌ی بلند مدت به 2 بخش تقسیم می‌شود:

• حافظه‌ی رویه‌ای – مهارتی (Procedural long-term memory)
• حافظه‌ی بیانی (Declarative memory)

1- حافظه‌ی رویه‌ای – مهارتی

این نوع از حافظه مربوط به مهارت‌هایی است که توسط تکرار و تمرین کسب می‌شود و اغلب (جز در هنگام آسیب شدید و بیماری) هیچگاه فراموش نشده و از دست نمی‌روند مانند: رانندگی ماشین یا ورزش‌های راکتی و…

2- حافظه‌ی بیانی

این نوع از حافظه‌ی انسان مربوط به اطلاعاتی درباره حقایق، قوانین، رویدادها، تعاریف و تجربیاتی هستند که فرد می‌تواند در صورت لزوم آن‌ها را به یاد بیاورد.

حافظه‌ی بیانی را نیز به 2 بخش تقسیم می‌کنند که عبارت اند از:

• حافظه‌ی معنایی (Semantic memory)
• حافظه‌ی رویدادی (Episodic memory)

حافظه‌‌ی معنایی

هرچیز که برای شما معنایی داشته باشد و شما با دیدن آن معنا و مفهوم خاصی را به یاد آورید، در دسته‌ی حافظه‌ی معنایی شما قرار می‌گیرد.

به طور مثال ممکن است شما چیزی را به طور عینی تجربه نکرده باشید (مانند دیدن قلب انسان در حال تپیدن). اما وقتی صحبت از قلب می‌شود، چون در مدرسه و شاید دانشگاه درباره آن آموخته‌اید، معنی خاصی برای شما خواهد داشت و یک ارگان بیولوژیک به یاد شما خواهد آمد. این همان حافظه‌ی معنایی است.

حافظه‌ی رویدادی

به خاطر آوردن روز تولد، سالگرد ازدواج، تاریخ فارغ التحصیلی و هر رویداد مهمی که زمانی در زندگی شما اتفاق افتاده است توسط حافظه‌ی رویدادی کد می‌شود.

از دست دادن حافظه‌ی بلند مدت

نکته حائز اهمیت در خصوص حافظه‌ی بلند مدت، ارتباط آن با سایر فعالیت‌ها و مهارت‌های مغزی است.

افرادی که در حافظه‌ی بلند مدت خود دچار اشکال و ناهنجاری هستند، در به خاطر سپردن وقایع، رویدادها، اشخاص یا انجام برخی مهارت‌های خاص مشکل دارند.

برخی از علائم رایج از دست دادن حافظه‌ی بلند مدت عبارت‌اند از:

• فراموش کردن تاریخ‌ها، وقایع و رویدادهای مهم
• فراموش کردن نحوه‌ی انجام فعالیت‌های مهم مانند رانندگی، دوچرخه سواری یا کار با کامپیوتر
• فراموش کردن نام افراد، شکل ظاهری آن‌ها یا این‌که چه کسی هستند
• فراموش کردن نام اشیا متداول یا جایگزین کردن کلمات اشتباه مانند تلفن به جای کامپیوتر یا کتاب
• گم شدن در مکان‌های آشنا

دلایل از دست دادن حافظه‌ی طولانی مدت

بسیاری از مردم با بالارفتن سن کمی فراموشکار می‌شوند و این یک فرآیند طبیعی و تا حدودی غیرقابل اجتناب است. اما در صورتی که این فراموشی‌ها مکرر شود یا بر توانایی‌های مغزیِ فرد اثر منفی بگذارد، بایستی به پزشک مراجعه کرده تا کارکرد و فیزیولوژی مغز مورد معاینه قرار بگیرد.

این فراموشی‌ها دلایل متعددی دارد که در زیر به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1- افزایش سن

با افزایش سن، به دلیل ضعیف شدن نورون‌ها و تحلیل رفتن برخی از فرآیندهای متابولیسمی بدن، فرد ممکن است دچار مشکلاتی در به خاطر سپردن اطلاعات و رویدادها شود. این امر طبیعی بوده و سهم کمتری در ایجاد فراموشی‌های شدید دارد.

2- آسیب‌های نورونی

در فرآیند تخریب عصبی (Neurodegenerative)، نورون‌ها آسیب دیده و فعالیت نمی‌کنند. این موضوع باعث ایجاد تغییرات برگشت‌ناپذیری به نام زوال عقل می‌شود. شایع‌ترین نمودِ زوال عقل، بیماری آلزایمر است که باعث اختلال در یادگیری، استدلال، تفکر و حافظه‌ی انسان (کوتاه و بلند مدت) می‌شود.

3- عفونت‌های مغزی

عفونت‌های مغزی مانند مننژیت، آنسفالیت و ایدز عصبی می‌تواند بسته به شدت و منطقه‌‌ی مغزی، به مغز آسیب برساند که در نتیجه منجر به از دست دادن حافظه‌ی انسان می‌شود.

4- تومورهای مغزی

تومورها در هر جایی از بدن که باشند به دلیل نرخ متابولیسم بالایی که دارند می‌توانند مشکلات زیادی را ایجاد کنند. حال اگر این تومور در مغز باشد، عملکردهای مغزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. که یکی از مهم‌ترین علائم وجود تومور مغزی از دست دادن حافظه می‌باشد.

نکته: 90 درصد از تومورهای مغزی به دلیل خوش‌خیم بودن می‌توانند با عمل جراحی یا شیمی‌درمانی و… از بین بروند و بعد از آن شاهد بازگشت قابل توجه حافظه‌ی انسان هستیم.

بیشتر بخوانید: تومور مغزی، انقلاب سلول‌ها بر علیه بدن

5- لخته شدن خون، خونریزی مغزی و سکته مغزی

هر چیزی که جریان خون غنی از اکسیژن را به مغز محدود یا متوقف کند، می‌تواند به سلول‌های مغزی آسیب رسانده و بسته به محل این اتفاق در مغز، بر حافظه‌ی انسان تاثیر بگذارد.

6- مصرف الکل

مصرف الکل مساوی است با مرگ تدریجی.

یکی از علائم این مرگِ خاموش به دلیل آسیب به قشر مغز و هیپوکامپ، ایجاد اختلال در حافظه‌ی کوتاه و بلند مدت است.

7- آسیب و ضربه به سر

هر نوع آسیب به سر که در خون‌رسانی به مناطقی مانند قشر مغز و هیپوکامپ اختلال ایجاد کند، می‌تواند باعث مشکلات حافظه شود.

8- کمبود مواد مغذی و ویتامین‌ها

کمبود مواد غذایی مهم مانند اسیدفولیک، تیامین و ویتامین B12 که به عملکرد مغز کمک می‌کنند، می‌تواند به از دست دادن حافظه‌ی انسان منجر شود.

9- هیدروسفالی

مایع مغزی نخاعی (CSF)، که وظیفه‌ی محافظت و غذارسانی به بافت مغز را دارد اگر در بطن‌های مغزی جمع شده و حرکت آن تا حدی متوقف شود، می‌تواند به بافت‌های اطراف خود آسیب برساند. این مورد یکی از دلایل ایجاد ناهنجاری در حافظه‌ی انسان است.

10- ناهنجاری‌های تیروئیدی

وقتی کم کاری تیروئید (Hypothyroidism) اتفاق می‌افتد، غدد تیروئید به اندازه کافی هورمون‌های تیروئیدی ترشح نمی‌کند که همین موضوع باعث کاهش اندازه‌ی هیپوکامپ می‌شود.

11- مصرف مواد مخدر

مصرف مواد مخدر چه به صورت تفریحی و چه به صورت مداوم می‌تواند در فرآیند حافظه‌ی کوتاه مدت اختلال ایجاد کرده و سبب ایجاد فراموشی در حافظه‌ی بلند مدت شود.

12- آرتروز

برخی از بیماری‌های مزمن مانند انواع خاصی از آرتروز می‌تواند باعث ایجاد مه مغزی (Brain frog) شود که شامل مشکل در حافظه‌ی انسان می‌شود.

حافظه‌ی حسی (درب ورودی حافظه‌ی انسان)

حافظه‌ی حسی اطلاعات حسی را برای مدت زمان بسیار کوتاهی (معمولاً 1 ثانیه یا کمتر) نگه می‌دارد. پردازش خاطرات و سایر اطلاعات در این نوع حافظه آغاز می شود.

اگر فردی به ورودی حسی توجه کند، مثلا سعی بر به خاطر سپردن شماره تلفن دوست جدیدش داشته باشد، ممکن است اطلاعات به حافظه‌ی کوتاه مدت و سپس بلند مدت منتقل شود.

بر اساس نوع اطلاعات ورودی، حافظه‌ی حسی به چند بخش تقسیم می‌شود:

1. حافظه‌ی شنیداری
2. حافظه‌ی تصویری
3. حافظه‌ی لمسی
4. حافظه‌ی بویایی
5. حافظه‌ی چشایی

چند نمونه از حافظه‌ی حسی عبارتند از:

• ثبت صداهایی که شخص در هنگام راه رفتن با آن‌ها مواجه می‌شود (حافظه‌ی شنیداری)
• دیدن رنگ‌ها، شماره پلاک ماشین‌ها و چهره‌ی افراد هنگام قدم زدن در خیابان (حافظه‌ی تصویری)
• استشمام بویِ یک فروشگاه زنجیره‌ای یا عطر شخصی که دوستش دارید (حافظه‌ی بویایی)
• لمس یک جسم بسیار داغ مانند بخاری به طوری که هر وقت به آن نگاه می‌کنید احساس سوزش داشته باشید (حافظه‌ی لمسی)
• چشیدن دستپخت یک آشپز ماهر به طوری که با آمدن اسم آن غذا مزه‌اش را به یاد آورید (حافظه‌ی چشایی)

حافظه‌ی حسی به فرد کمک می‌کند تا اطلاعات جهان را بر اساس مناظر، صداها و سایر تجربیات حسی اخیر جمع‌اوری کرده و آن را ثبت کند.

به عنوان مثال، یک فرد تمام صداهای خاصی را که در 30 ثانیه، 30 دقیقه یا 30 روز گذشته شنیده است، به خاطر نمی‌آورد مگر این‌که دلیلی برای به خاطر سپردن آن‌ها وجود داشته باشد.

راه‌هایی برای تقویت حافظه انسان

کلید ماشین خود را پیدا نمی‌کنید؟

نام معلم مورد علاقه خود را در دوران دبستان به یاد نمی‌آورید؟

داخل آشپزخانه می‌روید ولی یادت نمی‌آید چرا آن‌جا هستید؟

این موارد غالبا طبیعی و به صورت لحظه‌ای اتفاق می‌افتد و صرفا به معنای از دست دادن حافظه نیست. اما برای بهبود کارکرد حافظه و به تعویق انداختن روند آلزایمر‌ حاد، راهکارهایی را در ادامه پیشنهاد می‌دهیم.

در این بخش به 7 راه، جهت تقویت حافظه انسان می‌پردازیم:

• فعالیت‌های جسمانی روزانه
• فعالیت ذهنی و مغزی
• ارتباط و معاشرت با دیگران
• برنامه‌ریزی و سازماندهی امورات زندگی
• خواب کافی
• رژیم غذایی سالم داشته باشید
• داروهایی که توسط پزشک برایتان تجویز شده است را سر وقت و با دقت مصرف نمایید

1- فعالیت‌های جسمانی روزانه

فعالیت‌های بدنی و ورزش ضربان قلب و نرخ تنفس شما را بالا می‌برد. این بدان معناست که خونِ پراکسیژن بیشتری به مغز رسیده و می‌تواند در بهبود عملکرد حافظه انسان موثر باشد.

سازمان بهداشت و درمان جهانی پیشنهاد می‌کند که میان‌سالان حداقل 150 دقیقه در هفته فعالیت متوسط هوازی داشته باشند و در صورتی که زمان کافی برای فعالیت بدنی ندارند، روزانه ده دقیقه پیاده‌روی کنند.

2- فعالیت ذهنی و مغزی

همان‌طور که فعالیت بدنی به عضلات شما قوت می‌بخشد، فعالیت‌های ذهنی نیز با تحریک عصب‌زایی و ایجاد سیناپس‌های جدید، به بالا رفتن توان مغزی شما کمک کرده و می‌تواند از تحلیل حافظه جلوگیری کند. راهکارهایی که در این زمینه پیشنهاد می‌شوند به شرح ذیل است:

• جدول حل کنید
• در هنگام رانندگی مسیرهای جایگزین و جدید را برای رسیدن به مقصد انتخاب کنید
• نواختن یک ساز را فرا بگیرید
• فعالیت بدنی مهارتی یاد بگیری. مثلا باله برقصید
• به طور داوطلبانه در مراکز آموزشی، مهارتی را فرا بگیرید

3- ارتباط و معاشرت با دیگران

افراد منزوی و تنها نسبت به کسانی که اجتماعی هستند، بیشتر مبتلا به افسردگی و اضطراب می‌شوند. این 2 مورد تاثیر زیادی بر حافظه انسان داشته و روند تحلیل آن را سرعت می‌بخشد.

بنابراین در دورهمی‌های دوستانه شرکت کرده و از تنها بودن و خانه نشینی به مدت زیاد، پرهیز کنید.

4- برنامه‌ریزی و سازماندهی امورات زندگی

اگر زندگی روزمره خود برپایه برنامه و اصول منظمی نباشد، احتمالا دچار سردرگمی خواهید شد. به قرارهای ملاقات نمی‌رسید، وظایفتان را به درستی انجام نداده و در نهایت خیلی از موارد را فراموش خواهید کرد.

برای حل این مشکل باید کارهایتان را مرتب کرده و برای امورات روزانه برنامه‌ریزی کنید. در این حالت، با مراجعه به دفترچه یادداشت خود به طور مداوم کارها را مرور نموده و از یاد نخواهید برد.

5- خواب کافی

خواب مهم‌ترین بخش زندگی است.

داشتن خواب کافی به تثبیت حافظه و خاطرات کمک می‌کند. وقتی شما به عنوان یک فرد بالغ به طور متوسط 7 الی 9 ساعت در شبانه‌روز می‌خوابید، مغز شما فرصت به دست آوردن انرژیِ از دست رفته خود را پیدا کرده و نورون‌ها آماده‌ی از سرگیری فعالیت خود می‌شوند.

6- رژیم غذایی سالم داشته باشید

چیزی که به عنوان غذا و سوخت به بدنمان می‌دهیم اهمیت ویژه‌ای دارد. رژیم غذایی سالم تاثیر فوق العاده‌ای بر سلامت مغز و بویژه حافظه انسان دارد. در زیر به بایدها و نبایدهای غذایی می‌پردازیم:

مواد غذایی مفید برای حافظه انسان

• غلات کامل
• میوه و سبزیجات (اما گیاه‌خواری ممنوع!)
• منابع پروتئینی کم چرب (ماهی، لوبیا، مرغ)

مواد غذایی و مصرفی مضر برای حافظه انسان

1. سیگار
2. غذاهایی که با روغن چندبار مصرف سرخ شده اند
3. مواد مخدر (LSD، ماری جوآنا)
4. الکل

7- داروهایی که توسط پزشک برایتان تجویز شده است را سر وقت و با دقت مصرف نمایید

اغلب داروهایی که برای فشارخون، افسردگی، دیابت و ضعف شنوایی تجویز می‌شوند، می‌توانند از سد خونی- مغزیِ عروق دستگاه عصبی مرکزی عبور کرده و به نحوی روی مغز اثر بگذارند. یکی از مهم‌ترین اثراتی که این داروها بر مغز دارد، آن است که حافظه انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

پس اگر پزشک برایتان دارو تجویز نمود حتما طبق دستورالعمل و در زمان‌های تعیین شده مصرف کنید.

یک داستان جالب

فردی 90 ساله در اواخر عمر خود دچار آلزایمر شدیدی شد. به طوری که وقایع را در لحظه فراموش می‌کرد و حتی نام فرزندانش هم به یاد نمی‌آورد. اما با دیدن یک مستند تلویزیونی درباره‌ی جنگ جهانی دوم، شروع به بیان خاطراتی از آن زمان می‌کند.

این مثال به ما می‌آموزد که حافظه‌ی انسان (حافظه‌ی بلند مدت) می‌تواند به مدتی نامحدود باقی‌مانده و دستخوش زوال نشود. این در حالی است که حافظه‌ی کوتاه مدت یا برخی از اطلاعات حسی تحت شرایطی که در بالا به آن پرداختیم می‌توانند ضعیف شده و یا حتی از بین بروند.

جمع بندی

در این مطلب آموختیم که حافظه‌ی انسان به 4 بخش تقسیم می‌شود. مهم‌ترین مرکز آن در مغز، هیپوکامپ نام داشته و مسئول حافظه‌ی کوتاه مدت و تبدیل آن به حافظه‌ی بلند مدت است.

حافظه‌ی انسان بر اساس شرایط و دلایل گوناگون می‌تواند دستخوش تغییراتی شود که از حالات منفی آن می‌توانیم به آلزایمر و سایر بیماری‌های مرتبط با از دست دادن حافظه اشاره کنیم. اما با انجام چند موردی که در بالا به آن پرداختیم، می‌توانیم عملکرد این ظرف پُر نشدنی و فوق العاده را بهبود ببخشیم.

امید است با مطالعه‌ی این مطلب بتوانید به سوالات زیر پاسخ داده و میزان یادگیری خود را درباره‌ی حافظه‌ی انسان بسنجید.