صرع ، وقتی که مغز فریاد می‌کشد

صرع زمانی به وقوع می‌پیوندد که یک اختلال عملکردی در مغز بوجود آید. این اختلال عملکردی اغلب به صورت متناوب و در اثر ایجاد پتانسیل‌های عمل و تخلیه‌ی الکتریکی غیرطبیعی در نورون‌های مغزی اتفاق می‌افتد و باعث بروز علائم گوناگونی از جمله: انقباض عضلات، از دست دادن آنی هوشیاری و… می‌شود.

گفتنی است که هر نوع تشنجی صرع نیست چرا که ممکن است به دلایل گوناگونی از جمله افت شدید قند خون، کمبود کلسیم و… فرد دچار بیهوشی و تشنج شود.

در این مطلب قصد داریم با نگاهی موشکافانه به بررسی صرع پرداخته و به مواردی همچون علل وقوع، علائم و… بپردازیم.

بیشتر بخوانید: آناتومی مغز انسان

صرع چیست؟

صرع نوعی اختلال در سیستم عصبی مرکزی بوده که در طی آن فعالیت مغز به دلیل عدم کارکرد صحیح نورون‌ها، غیرطبیعی می‌شود. این موضوع سبب ایجاد تشنج‌ها متناوب، رفتارهای غیر ارادی و بعضا از دست دادن هوشیاری می‌شود.

از دیگر مواردی که می‌توان درباره صرع بیان کرد آن است که علائم تشنج ممکن است گسترده و بسیار متفاوت باشد. به طوری که برخی از مبتلایان به صرع به سادگی برای چند ثانیه در طول تشنج به جایی خیره می‌شوند، در حالی که برخی دیگر به طور مکرر دست و پای خود را به شدت تکان می‌دهند.

درمان با داروهای ضد صرع (Antiepileptic) یا گاهی اوقات جراحی می‌تواند تشنج را در اکثر افراد مبتلا به صرع کنترل کند. برخی از افراد برای کنترل تشنج نیاز به درمان مادام العمر دارند، اما برای برخی دیگر، تشنج در نهایت از بین می رود. در ادامه‌ی این مطلب به طور کامل‌تری به درمان صرع خواهیم پرداخت.

علائم صرع

از آن‌جایی که صرع به دلیل ایجاد اختلال در عملکرد نورون‌ها ایجاد می‌شود، پس می‌تواند هر قسمتی از مغز را تحت الشعاع قرار داده و باعث بروز علائم زیر شود:

• سردرگمی موقت
• خیره شدن
• سفت شدن و انقباض عضلات
• حرکات تکان دهنده غیرقابل کنترل بازوها و پاها
• از دست دادن هوشیاری یا آگاهی
• علائم روانشناختی مانند ترس، اضطراب یا دژاوو
• اختلال در تکلم

علائم صرع بسته به نوع تشنج متفاوت است. در بیشتر موارد، فرد مبتلا به صرع هر بار یک نوع ثابت از تشنج را بروز می‌دهد. پزشکان معمولاً تشنج ها را بر اساس نحوه و مکان شروع فعالیت غیرطبیعی مغز به 2 دسته طبقه بندی می کنند:

1. تشنج کانونی
2. تشنج عمومی

1- تشنج‌های کانونی

هنگامی که به نظر می‌رسد تشنج ناشی از فعالیت غیرطبیعی فقط در یک ناحیه از مغز شما باشد، به آن‌ها تشنج کانونی (Focal seizures) می‌گویند. این تشنج‌ها خود به 2 دسته تقسیم می‌شوند:

1-1- تشنج کانونی بدون از دست دادن هشیاری:

این تشنج‌ها که تشنج های جزئی ساده نیز نامیده می‌شوند، باعث از دست دادن هشیاری نمی‌شوند. آن‌ها ممکن است پردازش حواس را تغییر دهند. مثلا ممکن است فرد تغییراتی در بو، مزه یا صدا را تجربه کند. حتی برخی افراد ممکن است دژاوو (déjà vu) را تجربه کنند. این نوع تشنج همچنین ممکن است منجر به تکان دادن غیرارادی یکی از اعضای بدن مانند بازو یا پا شود.

2-1-  تشنج کانونی با اختلال در هشیاری:

این تشنج‌ها که تشنج جزئی پیچیده نیز نامیده می‌شوند، باعث از دست دادن هوشیاری یا آگاهی می‌شوند. این نوع تشنج ممکن است همانند خواب به نظر برسد. در طول تشنج کانونی با اختلال در هشیاری، ممکن است به فضا خیره شوید و به طور معمول به محیط خود واکنش نشان ندهید یا حرکات تکراری مانند مالش دست، جویدن، بلعیدن یا راه رفتن به صورت دایره‌ای انجام دهید.

2- تشنج‌های عمومی

تشنج‌های عمومی (General seizures) برخلاف تشنج‌های کانونی، معمولا تمامی نواحی مغز را درگیر می‌کنند. متخصصین علوم اعصاب تشنج‌های عمومی را به 6 دسته تقسیم ‌می‌کنند که در ادامه به هر یک از آن‌ها می‌پردازیم:

1-2- تشنج غایب

تشنج غایب، که قبلا به عنوان تشنج پتی مال (Petit mal) شناخته می‌شد، معمولا در کودکان رخ می‌دهد. این دسته از تشنج‌ها با خیره شدن به فضا، همراه یا ی‌شوند و مدت زمان آن 5 تا 10 ثانیه است. گفتنی است که این تشنج‌ها ممکن است به‌صورت خوشه‌ای و 100 بار در روز اتفاق بیفتند. که در نهایت باعث از دست رفتن آگاهی به مدت کوتاه می‌شود.

2-2- تشنج تونیک

تشنج تونیک باعث سفت شدن ماهیچه‌ها شده و ممکن است بر هوشیاری تأثیر بگذارد. این تشنج‌ها معمولاً عضلات پشت، بازوها و پاها را تحت تأثیر قرار می‌دهند و ممکن است باعث زمین خوردن فرد شوند.

3-2- تشنج آتونیک (قطره‌ای)

تشنج آتونیک که به عنوان تشنج قطره‌ای نیز شناخته می‌شود، باعث از دست دادن کنترل عضلات شده و از آن‌جایی که اغلب پاها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، باعث می‌شود که فرد ناگهان به زمین بیفتد.

4-2- تشنج کلونیک

تشنج کلونیک با حرکات مکرر یا ریتمیک و تکان دهنده عضلانی همراه است. این تشنج‌ها معمولاً گردن، صورت و بازوها را درگیر می‌کنند.

5-2- تشنج میوکلونیک

تشنج‌های میوکلونیک معمولاً به صورت تکان‌های ناگهانی ظاهر می‌شوند و معمولاً قسمت بالایی بدن، بازوها و پاها را درگیر می‌کنند.

6-2- تشنج‌های تونیک-کلونیک

این تشنج‌ها که قبلا به عنوان تشنج گراند مال (grand mal seizures) شناخته می‌شدند، دراماتیک ترین نوع تشنج صرعی هستند. آن‌ها می‌توانند باعث از دست دادن ناگهانی هشیاری، سفت شدن بدن، انقباض و لرزش شوند. تشنج‌های تونیک کلونیک گاهی اوقات باعث از دست دادن کنترل مثانه یا گاز گرفتن زبان می‌شوند.

مطلب مرتبط: عفونت مغز چیست؟

در مواجهه با صرع چه هنگام باید به پزشک مراجعه کرد؟

در صورت بروز هر یک از موارد زیر فوراً به دنبال کمک پزشکی باشید:

• تشنج بیش از پنج دقیقه طول بکشد
• پس از توقف تشنج، تنفس یا هوشیاری بر نمی‌گردد
• تشنج دوم بلافاصله آغاز می‌شود
• تب شدید
• هنگام بارداری
• ابتلا به دیابت
• اگر در طول تشنج به خود آسیب رساندید
• با وجود مصرف داروی ضد تشنج همچنان تشنج وجود دارد

علل ابتلا به صرع

به طور کلی نیمی از افراد مبتلا به به این اختلال دچار شده‌اند. این در حالی است که نیمی دیگر از مبتلایان به دلایل زیر به صرع مبتلا گشته‌اند:

1- ژنتیک

برخی از انواع صرع، که بر اساس نوع تشنج یا بخشی از مغز که تحت تاثیر قرار می‌گیرد، در خانواده‌ها و به صورت موروثی دیده می‌شوند. در این موارد، احتمالاً یک تأثیر ژنتیکی وجود دارد.

محققان برخی از انواع صرع را با ژن‌های خاصی مرتبط می‌دانند، به طوری که برخی از ژن‌ها ممکن است فرد را نسبت به شرایط محیطی که باعث تشنج می‌شود حساس‌تر کنند.

2- ضربه به سر (تروما)

ضربه به سر در اثر تصادف اتومبیل یا سایر آسیب‌های تروماتیک می‌تواند باعث صرع شود.

3- ناهنجاری‌های مغزی

ناهنجاری‌های مغز، از جمله تومورهای مغزی یا ناهنجاری‌های عروقی مانند ناهنجاری‌های شریانی وریدی (AVMs) می‌توانند باعث صرع شوند. به طور مثال سکته ی مغزی علت اصلی صرع در بزرگسالان بالای 35 سال است.

4- عفونت

مننژیت، ایدز عصبی، آنسفالیت ویروسی و برخی عفونت‌های انگلی می‌توانند باعث صرع شوند.

5- آسیب قبل از تولد

قبل از تولد، نوزادان به آسیب مغزی حساس هستند عواملی مانند عفونت در مادر، تغذیه‌ی نامناسب یا کمبود اکسیژن می‌تواند منجر به صرع یا فلج مغزی شود.

6- ناهنجاری‌های تکوینی

گاهی اوقات صرع می تواند با اختلالات رشدی مانند اوتیسم همراه باشد.

عوامل خطر ابتلا به صرع

عوامل زیر ممکن است خطر ابتلا به صرع را افزایش دهند:

1- سن

شروع صرع در بیشتر شایع است، اما این بیماری ممکن است در هر سنی بروز پیدا کند.

2- سابقه‌ی خانوادگی

افرادی که دارای سابقه خانوادگی صرع هستند، ممکن است بیش از سایرین در معرض ابتلا باشند.

3- آسیب به سر

آسیب به سر یکی از عواملی است که ممکن است در ابتلا به صرع موثر باشد

4- سکته مغزی و بیماری‌های عروقی

سکته مغزی و برخی بیماری‌های عروقی می‌تواند به مغز آسیب برساند و همین امر موجب بروز صرع شود.

5- زوال عقل

زوال عقل می‌تواند خطر ابتلا به صرع را در افراد مسن افزایش دهد.

6- عفونت‌های مغزی

عفونت‌هایی مانند مننژیت که باعث التهاب در مغز یا نخاع می‌شود، می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.

7- تب

تب بالا در دوران کودکی گاهی اوقات می‌تواند با تشنج همراه باشد. کودکانی که به دلیل تب بالا دچار تشنج می‌شوند، معمولاً به صرع مبتلا نمی‌شوند. خطر صرع در صورتی افزایش می‌یابد که کودک تشنج طولانی مدت همراه با تب، بیماری‌های سیستم عصبی یا سابقه خانوادگی صرع داشته باشد.

عوارض و خطرات صرع

داشتن یک تشنج در زمان‌های خاص می‌تواند منجر به شرایطی شود که برای خود یا دیگران خطرناک است. در این بخش به صورت موردی به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• افتادن از جایی
• غرق شدن
• تصادف رانندگی
• به خطر افتادن سلامت مادر و جنین حین بارداری
• تحت تاثیر قرار دادن سلامت عاطفی و روانی

درمان بیماری صرع

روش‌هایی که برای درمان صرع پیشنهاد می‌شوند، اغلب در راستای کنترل تشنج‌ها و یا از بین بردن آن‌ها به طور کامل هستند. در این بخش انواع درمان صرع را نام برده و فرآیند درمانی برخی از مهم‌ترین آن‌ها را شرح می‌دهیم.

درمان صرع شامل موارد زیر است:

• استفاده از داروهای ضد صرع
• جراحی مغز و برداشتن قسمتی از آن
• تحریک الکتریکی نواحی مختلفی از مغز
• رژیم غذایی کتوژنیک

داروهای ضد صرع

استفاده از داروهای ضد صرع (Anti-epileptic drugs) یکی از مرسوم ترین روش‌ها برای درمان صرع می‌باشد به طوری که طبق آمارها از هر 10 نفر مبتلا به صرع، علائمِ 7 نفر توسط این داروها بهبود یافته و کنترل می‌شود.

با توجه به پیشرفت بیوانفورماتیک و نرم‎افزارهای زیستی امروزه شاهد انواع متعددی از داروهای ضد صرع هستیم که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• والپروات سدیم (sodium valproate)
• کاربامازپین (carbamazepine)
• لاموتریژین (lamotrigine)
• لوتیراستام (levetiracetam)
• توپیرامات (topiramate)

در انتخاب داروی مناسب برای فرد مبتلا به صرع، عواملی همچون سن، جنسیت، نوع و شدت علائم، بارداری و… دخیل بوده و از آنجایی که این داروها نیز مانند سایر داروهای مغز و اعصاب دارای عوارض جانبی هستند، پس ارائه‌ی اطلاعات صحیح به پزشک هنگام معاینه امری ضروری است.

جراحی مغز

در طی روند درمان صرع، جراحی و برداشتن قسمتی از مغز تنها یک گزینه می‌باشد و در صورتی که موارد زیر موثر نباشد جراحی با تشخیص و دستور پزشک متخصص انجام خواهد شد:

• اگر داروهای ضد صرع قادر به کنترل تشنج‌ها نباشند.
• اگر آزمایشات نشان می‌دهد که تشنج‌ها توسط قسمت کوچکی از مغز بروز پیدا می‌کند که برداشتن آن مشکلات جدی و زیاد بوجود نمی‌آورد.

در این 2 صورت احتمال زیادی وجود دارد که علائم صرع در شما بهبود زیادی پیدا کند.

سایر روش‌های درمان صرع

از دیگر روش‌ها برای درمان صرع می‌توان به تحریکات الکتریکی نواحی مختلفی از مغز یاد کرد. این روش‌ها به 2 صورت انجام می‌شود:

• تحریک عصب واگ (Vagus nerve stimulation):
  تحریک عصب واگ که توسط یک دستگاه الکتریکی کوچک، شبیه به ضربان ساز در زیر پوست قفسه سینه شما قرار می گیرد، انجام‌ می‌شود.
  این دستگاه به سیمی متصل است که زیر پوست شما رفته و به عصب گردن شما به نام عصب واگ متصل می‌شود. در این حالت جریانات کنترل شده‌ی الکتریکی در طول سیم به عصب فرستاده می‌شود.
  تصور می‌شود که این تحریکات می‌تواند با تغییر سیگنال‌های الکتریکی در مغز به کنترل تشنج کمک کند.

• تحریک عمقی مغز (Deep brain stimulation):
  تحریک عمقی مغز شبیه به فرآیند تحریک عصب واگ است. اما وسیله‌ای که در قفسه‌ی سینه قرار می‌گیرد به سیم هایی متصل است که مستقیماً وارد مغز می‌شوند.
  جریانات الکتریکی ارسال شده در امتداد این سیم‌ها می‌تواند با تغییر سیگنال‌های الکتریکی در مغز از تشنج جلوگیری کند.
  تحریک عمقی مغز یک روش نسبتاً جدید بوده و امروزه کمتر استفاده می‌شود، بنابراین هنوز مشخص نیست که چقدر برای درمان صرع موثر است. همچنین برخی از خطرات جدی مرتبط با آن مانند: خونریزی در مغز، افسردگی و مشکلات حافظه گزارش شده است.

• رژیم غذایی کتوژنیک (Ketogenic diet):
  رژیم کتوژنیک یک رژیم غذایی پرچرب و کم کربوهیدرات و پروتئین است. به این ترتیب که تصور می‌شود این نوع از رژیم غذایی با تغییر سطح مواد شیمیایی در مغز، احتمال تشنج را در کودکان کاهش می‌دهد.
  رژیم کتوژنیک یکی از درمان‌های اصلی صرع قبل از در دسترس بودن داروهای ضد صرع بود. اما در حال حاضر به طور گسترده در بزرگسالان استفاده نمی‌شود. زیرا رژیم غذایی پرچرب با عواقبی جدی مانند دیابت و بیماری های قلبی عروقی مرتبط است.

جمع بندی

با مطالعه‌ی این مطلب آموختیم که صرع یک اختلال مغزی – عصبی بوده و ممکن است به علل گوناگون اعم از ژنتیکی و محیطی اتفاق بیفتد. همچنین دریافتیم که امروزه راه‌های موثری برای کنترل و درمان (در سنین پایین) صرع وجود دارد. امید است پس از این بتوانید به سوالات زیر به درستی پاسخ دهید.