دستگاه دفع ادرار | چیستی، آناتومی، فیزیولوژی و ناهنجاری‌ها

در فصل پنجم زیست‌شناسی سال دهم، با چگونگی دفع مواد زائد و ساختار دستگاه دفع ادرار و همچنین نقش آن‌ها در تنظیم فشار اسمزی آشنا شدیم. همان‌طور که می‌دانید قسمت عمده وزن بدن ما از مایع یا خون تشکیل شده است و همه‌ی بافت‌های بدن مواد موردنیاز خود را از آن می‌گیرند و مواد زائد را به آن وارد می‌کنند. چگونه خون هموستاز خود را حفظ می‌کند و به فعل‌وانفعالات انواع بافت‌ها پاسخ می‌دهد؟ مواد زائد خون چگونه دفع می‌شود؟ و چه سیستمی کنترل هموستاز را به عهده دارد؟ در ادامه با مجله بیوزوم همراه باید تا پاسخ این سؤالات را دریابید.

دستگاه دفع ادرار چیست؟

سیستم ادراری (دستگاه ادراری) به‌عنوان سیستم تصفیه بدن عمل می‌کند. هنگامی‌که سیستم ادراری سموم و مواد زائد را دفع می‌کند، این مواد به‌صورت ادرار از بدن خارج می‌شوند. بدن باید برای ادرار کردن، این مواد زائد را از طریق اندام‌ها، مجاری و لوله‌هایی که در سیستم ادراری وجود دارند، عبور دهد. اگر در هر مرحله‌ای از این فرایند، مشکلی وجود داشته باشد، می‌تواند روی توانایی ادرار کردن فرد تأثیر می‌گذارد.

اندام‌های دستگاه دفع ادرار و عملکرد آن‌ها به شرح زیر است:

• دو کلیه (Kidney): ارگان‌های تصفیه‌کننده خون
• دو میزنای (Ureters): مجرایی که کلیه‌ها را به مثانه متصل می‌کند.
• مثانه (Bladder): ارگانی که ادرار را نگه می‌دارد.

مجرای ادرار (Urethra): لوله‌ای که به مثانه متصل است و اجازه می‌دهد ادرار از بدن خارج شود.

چرا دستگاه دفع ادرار اهمیت دارد؟

دستگاه ادراری نقش حیاتی در حفظ سلامت کلی بدن دارد ، این دستگاه خون را فیلتر می‌کند، مواد زائد و آب اضافی را از بین می‌برد و با تنظیم سطوح مواد شیمیایی مانند پتاسیم، سدیم و همچنین آب، به حفظ تعادل شیمیایی بدن کمک می‌کند. این سیستم برای دفع مواد زائد مایع مانند اوره ضروری است و در حفظ تعادل مایعات بدن نقش مهمی را ایفا می‌کند.

مطلب مرتبط: خون چیست؟ اجزا، وظایف و ناهنجاری ها – به زبان ساده

آناتومی دستگاه دفع ادرار

کلیه‌ها، میزنای‌ها، مثانه و مجرای ادرار، سیستم ادراری را تشکیل می‌دهند و همه‌ی آن‌ها برای فیلتر کردن، ذخیره و حذف مواد زائد مایع از بدن با هم کار می‌کنند. تمام اندام‌های سیستم ادراری در ناحیه شکم و لگن قرار دارند

عملکرد اندام‌های دستگاه دفع ادرار

کلیه‌ها

کلیه‌ها به‌طور مداوم فعالیت می‌کنند، خون را تصفیه کرده و مواد زائد را به ادرار تبدیل می‌کنند تا بدن این مواد را دفع نماید. هر انسان دو کلیه دارد، هر یک از دو کلیه در پشت شکم، درست زیر قفسه سینه قرار دارد. اندازه هر کلیه به‌اندازه یک مشت است. کلیه‌ها با فعالیت فوق‌العاده‌ای عمل می‌کنند. این اندام با عملکرد خود، روزانه حدود ۶/۱۱۳ تا ۹۵/۱۴۱ لیتر خون را به‌دقت فیلتر کرده که این فرایند به‌تقریب، منجر به تولید ۹۵/۰ تا ۹۵/۱ لیتر ادرار در هر روز می‌شود.

میزنای

این دو لوله نازک در داخل لگن، ادرار را از کلیه‌ها به مثانه منتقل می‌کنند. طول هر میزنای حدود ۹ اینچ است.

مثانه

مثانه ادرار را تا زمانی که فرد آماده تخلیه آن شود، نگه می‌دارد. مثانه یک اندام توخالی است که از ماهیچه ساخته‌شده و به شکل یک بادکنک مثلثی شکل است. این اندام با پر شدن منبسط می‌شود. اکثر مثانه‌ها می‌توانند تا ۲ فنجان (۵۰۰ میلی‌لیتر) ادرار را در یک زمان نگه دارند. ادرار کردن عملی است که در آن، فرد مثانه خود را خالی می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، فرایندی است که در آن ادرار از بدن دفع می‌شود.

مجرای ادرار

این لوله، ادرار را از مثانه به خارج از بدن انتقال می‌دهد. دو گروه عضلانی به نام اسفنکتر وجود دارند که مجرای ادرار را تا زمان استفاده از سرویس بهداشتی مسدود می‌کنند. اسفنکتر مجرای ادرار، مجموعه‌ای از عضلاتی است که مجرای ادرار را احاطه کرده و جریان ادرار را کنترل می‌کند. به زبان ساده می‌توان این مجموعه را به دو بخش تقسیم کرد:

1. اسفنکتر داخلی مجرای ادرار: اسفنکتر داخلی مجرای ادرار در محل اتصال مجرای ادرار و مثانه قرار دارد، از ماهیچه صاف ساخته شده و تحت کنترل خودکار یا غیرارادی است.
2. اسفنکتر خارجی مجرای ادرار: اسفنکتر خارجی مجرای ادراری که در پایین‌تر قرار دارد، قسمت غشایی یا میانی مجرای ادرار را احاطه می‌کند، این بخش از ماهیچه‌های اسکلتی تشکیل می‌شود و بنابراین تحت کنترل ارادی است.

هنگامی‌که فرد از سرویس بهداشتی استفاده می‌کند، این ماهیچه‌های حلقه مانند باز و بسته می‌شوند تا فرد ادرار کند؛ اما گاهی اوقات، این ماهیچه‌ها ضعیف شده و نگه‌داشتن ادرار سخت می‌شود.

عملکرد دستگاه دفع ادرار

سیستم ادراری، خون را تصفیه کرده و مواد زائدی که بدن به آن‌ها نیاز ندارد را از بین می‌برد. این مواد شامل آب و نمک اضافی، سموم و سایر مواد زائد است که از بدن دفع می‌شوند. اقدامات مختلفی که اعضای سیستم ادراری انجام می‌دهند شامل فیلتر کردن خون، جداسازی مواد مضر از مواد مغذی و حمل و ذخیره ادرار در بدن است.

مطلب مرتبط: سیستم گردش خون | تکامل، آناتومی، اجزا و عملکرد

کلیه‌ها وظیفه‌ی حیاتی فیلتر کردن خون را بر عهده دارند. فرایند عملکرد سیستم ادراری به این شکل است که خون از طریق شریان‌های کوچک به کلیه‌ها می‌رسد؛ سپس کلیه‌ها آن را تصفیه کرده و سموم را از مواد مفید جدا می‌کنند. ویتامین‌ها، مواد معدنی، مواد غذایی و پروتئین‌ها به خون بازمی‌گردند. مواد زائد و ادرار به‌وسیله‌ی لوله‌هایی از کلیه‌ها به مثانه منتقل می‌شوند و مثانه تا زمان استفاده از سرویس بهداشتی، ادرار را ذخیره می‌کند. درنهایت، ادرار از طریق لوله‌های ادراری از بدن خارج می‌شود.

چه مواردی بر میزان ادرار تولیدشده تأثیر می‌گذارد؟

مقدار ادراری که تولید می‌شود به عوامل متعددی مانند مقدار مایع و غذایی که فرد مصرف می‌کند و مقدار مایعی که از طریق تعریق و تنفس از دست می‌دهد بستگی دارد. برخی داروها، شرایط پزشکی، سبک زندگی و نوع تغذیه نیز می‌توانند بر میزان ادرار تولیدشده تأثیر بگذارند. کودکان نسبت به بزرگسالان ادرار کمتری تولید می‌کنند.

مطلب مرتبط: دستگاه تنفس انسان | چیستی، آناتومی، فیزیولوژی و ناهنجاری‌ها

بیماری‌ها و ناهنجاری‌های دستگاه دفع ادرار

بسیاری از شرایط می‌توانند میزنای‌ها، کلیه‌ها، مثانه و مجرای ادرار را تحت تأثیر قرار دهند. بیماری‌ها یا مشکلات می‌توانند در بدو تولد ظاهرشده یا با افزایش سن ایجاد شوند. همچنین سرطان می‌تواند قسمت‌های مختلف دستگاه ادراری شامل کلیه، مثانه، میزنای و مجرای ادرار را تحت تأثیر قرار دهد.

برخی از اختلالات رایج دستگاه دفع ادرار

عفونت‌ها

عفونت‌های دستگاه ادراری و عفونت‌های مقاربتی (STIs) می‌توانند مشکلاتی را در کلیه‌ها، مجرای ادرار یا مثانه ایجاد کنند. این عفونت‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که باکتری‌ها از طریق مجرای ادرار وارد دستگاه ادراری می‌شوند. پزشک متخصص می‌تواند دارو (معمولاً آنتی‌بیوتیک) را برای درمان عفونت تجویز کند.

سنگ کلیه

سنگ‌های کلیه توده‌های کوچکی هستند که هنگام جمع شدن مواد زائد به هم ایجاد می‌شوند. سنگ کلیه یا سنگ حالب (سنگ کلیه که به میزنای شما حرکت می‌کند) می‌تواند باعث درد شدید شود و جریان ادرار را مسدود کند.

انسداد مجاری ادراری

رشد بیش‌ازحد یا تومور در هر قسمت از دستگاه ادراری می‌تواند بر جریان ادرار تأثیر بگذارد. بزرگ شدن پروستات می‌تواند میزنای را مسدود کند، بنابراین ادرار کردن سخت‌تر می‌شود. سایر علل انسداد میزنای شامل بارداری و مشکلات گوارشی (GI) مانند بیماری کرون (Crohn’s disease) است. انسداد خروجی مثانه نیز می‌تواند مانع از تخلیه مثانه شود. در اغلب موارد، جراحی می‌تواند به رفع انسداد در دستگاه ادراری کمک کند.

بیماری کلیوی

بیماری کلیوی یک بیماری شایع و جدی است که بر سیستم ادراری تأثیر می‌گذارد. شایع‌ترین علل بیماری مزمن کلیه (CKD) فشارخون بالا و دیابت هستند. مدیریت فشار و قند خون برای کاهش خطر بیماری کلیوی بسیار مهم است. بیماری کلیوی می‌تواند منجر به نارسایی کلیه شود. فرد مبتلابه نارسایی کلیه ممکن است نیاز به دیالیز یا پیوند کلیه داشته باشد که معمولاً در این موارد، پزشک راهکارهای درمانی مناسب را به بیمار ارائه می‌دهد.

سیستیت بینابینی

این بیماری که سندرم مثانه دردناک نیز نامیده می‌شود، باعث التهاب در مثانه می‌شود. داروها و فیزیوتراپی می‌توانند علائم سندرم مثانه دردناک را بهبود بخشند.

مشکلات ساختاری دستگاه دفع ادرار

گاهی اوقات، نوزادان با شرایطی به دنیا می‌آیند که بر نحوه تشکیل دستگاه ادراری آن‌ها تأثیر می‌گذارد. به‌عنوان‌مثال، میزنای نابجا زمانی است که میزنای کودک به مکانی غیر از مثانه او متصل می‌شود. سایر اندام‌های سیستم ادراری ممکن است توسعه‌نیافته باشند که می‌تواند منجر به مشکلات ادرار شود.

افتادگی مثانه زمانی است که مثانه به داخل واژن می‌افتد یا از دهانه واژن آویزان می‌شود. افتادگی مثانه که به نام سیستوسل (Cystocele) نیز شناخته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که عضلات کف لگن ضعیف شده و باعث برآمدگی مثانه به دیواره واژن می‌شود. علل اصلی این اختلال شامل بارداری و زایمان، تغییرات هورمونی در دوران یائسگی، زور زدن مزمن ناشی از یبوست، سرفه مزمن، اضافه‌وزن، ژنتیک و بلند کردن مکرر وسایل سنگین است.

مطلب مرتبط: آناتومی دستگاه تولید مثل زن

علائم شایع ناهنجاری‌های دستگاه دفع ادرار

بسته به شرایط، علائم متفاوت است. بسیاری از بیماری‌ها علائم مشابهی دارند، مانند:

• تغییر در نحوه ادرار کردن: می‌تواند شامل علائم مختلفی مانند دفع بیشتر یا کمتر ادرار کردن و درد هنگام ادرار کردن باشد.
• تغییرات در ظاهر ادرار: این ممکن است شامل ادرار قهوه‌ای، کدر یا حاوی خون باشد.
• درد در ناحیه شکم: ازآنجایی‌که بیشتر اندام‌های ادراری شما در شکم هستند، افرادی که مشکلات ادراری دارند ممکن است در این ناحیه از بدن خود، درد، حساسیت به لمس یا احساس فشار داشته باشند.
• تب، دردهای عضلانی و احساس ناخوشی عمومی: همه این‌ها می‌توانند علائمی باشند که نشان‌دهنده عفونت هستند. همچنین ممکن است فرد حالت تهوع یا استفراغ را تجربه کند.

جمع‌بندی

امید است با مطالعه این مطلب ساختار و عملکرد دستگاه دفع ادرار انسان را درک کرده باشید. سیستم دفعی، یک سامانه زیستی بسیار ارزشمند است که مسئول حذف مواد اضافی و غیرضروری از مایعات بدن ارگانیسم است؛ این عمل به‌منظور حفظ تعادل شیمیایی داخلی و جلوگیری از وقوع آسیب در ساختارهای حیاتی انجام می‌شود. در بدن انسان، سیستم دفع اصولاً از سیستم ادراری تشکیل شده است که شامل کلیه‌ها، میزنای‌ها، مثانه و مجرای ادراری است. کلیه‌ها مواد زائد مانند اوره، املاح و آب اضافی را از خون فیلتر می‌کنند تا ادرار تولید شود. این مواد سپس در مثانه جمع شده و از طریق مجرای ادراری از بدن خارج می‌شوند.