سیستم ایمنی بدن انسان | چیستی، آناتومی، عملکرد و ناهنجاری‌ها

در فصل پنجم زیست یازدهم خواندیم که توانایی بدن انسان در بیمار نشدن یا بهبود یافتن پس از ابتلا به بیماری‌های میکروبی نشان‌دهنده‌ی این واقعیت است که بدن می‌تواند در برابر میکروب‌ها از خودش دفاع کند. سیستم ایمنی بدن انسان، شبکه‌ی گسترده‌ای از ارگان‌ها، سلول‌ها و پروتئین‌هایی است که وظیفه‌ی مهم دفاع از بدن در برابر عوامل میکروبی بیماری‌زا را دارد؛ اما این اتفاق چطور رخ می‌دهد؟ سیستم ایمنی بدن انسان از چه اجزا و ارگان‌هایی تشکیل‌شده و چه روش‌هایی برای دفاع از بدن در مقابل عوامل میکروبی را به کار می‌بندد؟ با مجله‌ی بیوزوم همراه باشید. در این مقاله، با سیستم ایمنی بدن انسان بیشتر آشنا خواهیم شد.

سیستم ایمنی چیست؟

سیستم ایمنی بدن، شبکه بزرگی از اندام‌ها، گلبول‌های سفید خون، پروتئین‌ها (آنتی‌بادی‌ها) و مواد شیمیایی است. اجزای این سیستم باهم کار می‌کنند تا از بدن در برابر مهاجمان خارجی (باکتری‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها و قارچ‌ها) و اتفاقات خطرناک داخلی (ایجاد تومورهای سرطانی و…) محافظت کنند. در رابطه با مهاجمان خارجی، این مهمانان ناخوانده، پس از عبور از سدهای دفاعی باعث عفونت، به خطر افتادن سلامتی و بیماری می‌شوند، در بخش بعدی از این مقاله ارگان‌ها و اجزای سیستم ایمنی را خواهیم شناخت.

آناتومی و اجزا سیستم ایمنی بدن انسان

سیستم ایمنی بدن، مجموعه‌ای پیچیده از سلول‌ها و اندام‌ها است. همه‌ی این اجزا باهم کار می‌کنند تا از بدن در برابر میکروب‌های بیماری‌زا محافظت کنند و به ما کمک کنند تا در هنگام بیماری سلامتی خود را زودتر بازیابی کنیم. بخش‌های اصلی سیستم ایمنی بدن عبارت‌اند از:

• گلبول‌های سفید
• غدد لنفاوی
• طحال
• لوزه‌ها و آدنوئیدها
• تیموس
• مغز استخوان
• پوست، غشاهای مخاطی و سایر دفاع‌های خط اول

در ادامه، این اجزای شگفت‌انگیز را بیشتر بررسی خواهیم کرد.

گلبول سفید

به‌عنوان ارتشی در برابر باکتری‌ها و ویروس‌های مضر خدمت می‌کنند، گلبول‌های سفید به دنبال شناسایی میکروب‌ها و نابودی آن‌ها باهدف حفظ سلامتی بدن هستند. گلبول‌های سفید خون بخش مهمی از سیستم ایمنی بدن انسان هستند. انواع مختلفی از گلبول‌های سفید در سیستم ایمنی بدن وجود دارند. این سلول‌ها یا در جریان خون و در سراسر بدن گردش می‌کنند یا در بافت خاصی ساکن و منتظرند تا وارد عمل شوند. هر نوع سلول، مأموریت خاصی در سیستم ایمنی بدن دارد و هرکدام روش متفاوتی برای تشخیص مشکل، برقراری ارتباط با سایر سلول‌های سیستم دفاعی و انجام وظایف خود دارند.

مطلب مرتبط: گلبول سفید چیستی، عملکرد، انواع و اختلالات

گره‌های لنفاوی

لنفاوی به‌عنوان بخشی از سیستم لنفاوی بدن، میکروب‌ها را فیلتر کرده و از بین می‌برند تا نتوانند به سایر قسمت‌های بدن سرایت کنند و باعث بیماری شوند. غدد لنفاوی حاوی سلول‌های ایمنی‌اند که مهاجمان خارجی واردشده به بدن را شناسایی می‌کنند. سپس، لنفوسیت‌های خاص (گلبول‌های سفید خون) را فعال، تکثیر و ارسال می‌کنند تا با آن مهاجم خاص مبارزه کنند. اگرچه غدد لنفاوی در سراسر بدن وجود دارند؛ اما تراکم آن‌ها در نقاط به خصوصی از بدن مثل زیر بغل و کشاله ران بیشتر است. غدد لنفاوی متورم، نشانه‌ای از ‌مبارزه بدن با عفونت و فعالیت سیستم ایمنی بدن هستند.

طحال

طحال به‌عنوان یکی از اجزای سیستم ایمنی بدن انسان، وظیفه ذخیره‌ی گلبول‌های سفید را دارد که از بدن در برابر مهاجمان خارجی دفاع می‌کند و همچنین خون را فیلتر کرده و گلبول‌های قرمز قدیمی و آسیب‌دیده را از بین می‌برد.

لوزه‌ها و آدنوئیدها

این ارگان‌ها به دلیل اینکه در گلو و مجرای بینی قرار دارند، می‌توانند مهاجمان خارجی (مثلاً باکتری‌ها یا ویروس‌ها) را به‌محض ورود به بدن شما به دام بیندازند. آن‌ها دارای سلول‌های ایمنی هستند که برای محافظت از بدن در برابر مهاجمان خارجی، آنتی‌بادی تولید می‌کنند، این میکروب‌های بیماری‌زا معمولاً باعث عفونت گلو و ریه می‌شوند.

مغز استخوان

سلول‌های بنیادی، در مرکز اسفنجی استخوان‌ها به گلبول‌های قرمز، پلاکت‌ها و انواع گلبول‌های سفید و انواع دیگر سلول‌های ایمنی تبدیل می‌شوند. مغز استخوان هر روز میلیاردها سلول خونی جدید می‌سازد و آن‌ها را وارد جریان خون می‌کند.

پوست، غشاهای مخاطی و سایر دفاع‌های خط اول

پوست، یکی از اندام‌های بدن و اولین خط دفاعی در پیشگیری و ازبین‌بردن میکروب‌ها قبل از ورود به بدن است. پوست فقط یک سد ساده نیست؛ بلکه ترشحات مختلفی هم دارد. سطح پوست را ماده‌ای چرب می‌پوشاند و این ماده به علت داشتن اسیدهای چرب، خاصیت اسیدی دارد. محیط اسیدی برای زندگی میکروب‌های بیماری‌زا مناسب نیست. غشاهای مخاطی نیز همانند دیگر اجزای سیستم ایمنی نقش مهمی در جلوگیری از ورود عوامل بیماری‌زا به بدن دارند. غشاهای مخاطی، مجاری تنفسی، گوارشی، ادراری و تناسلی را پوشانده‌اند.

میکروب‌ها در مجرای تنفسی به مخاط می‌چسبند و سپس توسط ساختارهای مو مانند به نام مژک از مجاری تنفسی خارج می‌شوند. موهای ریز بینی، میکروب‌ها را به دام می‌اندازند. آنزیم‌های موجود در عرق، اشک، بزاق و غشاهای مخاطی و همچنین ترشحات واژن همگی از بدن در برابر میکروب‌ها دفاع کرده و آن‌ها را از بین می‌برند و یا به بیرون از بدن هدایت می‌کنند.

معده و روده: اسید معده بسیاری از باکتری‌ها را بلافاصله پس از ورود به بدن از بین می‌برد. علاوه بر این، روده‌ها دارای باکتری‌های مفید (خوب) هستند که باکتری‌های مضر را از بین می‌برند.

مطلب مرتبط: آناتومی دستگاه گوارش انسان _ به زبان ساده

عملکرد و کار سیستم ایمنی بدن انسان

سیستم ایمنی بدن، سخت کار می‌کند تا انسان را سالم نگه دارد. وظیفه سیستم ایمنی بدن این است که میکروب‌ها را از بدن دور نگه دارد، آن‌ها را از بین ببرد یا در صورت ورود آن‌ها میزان آسیب آن‌ها را محدود کند. در ادامه با عملکرد سیستم ایمنی بدن در شرایط مختلف بیشتر آشنا خواهیم شد.

وقتی سیستم ایمنی بدن انسان به‌درستی کار می‌کند

 سیستم ایمنی بدن انسان در حالت عملکرد صحیح خود، توانایی تشخیص عوامل خودی و ایمن از غیرخودی و بیگانه را دارد. پس‌ازاینکه بدن انسان در معرض میکروب‌ها قرار گرفت، سیستم ایمنی بدن، این عوامل بیگانه را شناسایی کرده و آنتی بادی‌هایی را تولید می‌کند تا از بدن در برابر میکروب‌ها و پاتوژن ها محافظت کند. به‌عنوان‌مثال؛ زمانی که یک واکسن دریافت می‌کنیم، سیستم ایمنی بدن آنتی‌بادی‌هایی را علیه میکروب‌های کشته‌شده یا ضعیف شده‌ی موجود در واکسن ایجاد می‌کند و اگر در آینده دوباره در معرض آن‌ها قرار بگیریم، به‌سرعت این سلول‌ها و پاتوژن‌های بیگانه را به خاطر می‌آورد و آن‌ها را از بین می‌برد. گاهی اوقات پزشکان می‌توانند آنتی‌بیوتیک‌ها را برای کمک به سیستم ایمنی بدن شما در صورت بیماری تجویز کنند اما آنتی‌بیوتیک‌ها فقط باکتری‌های خاصی را از بین می‌برند و قادر به کشتن ویروس‌ها نیستند.

وقتی سیستم ایمنی بدن انسان به‌درستی کار نمی‌کند

هنگامی‌که سیستم ایمنی بدن انسان نتواند یک حمله موفق علیه پاتوژن‌های بیگانه انجام دهد، مشکلاتی مانند عفونت ایجاد می‌شود. از طرف دیگر، مواقعی هست که سیستم ایمنی بدن هنگامی فعالیت می‌کند که سلول بیگانه و بیماری‌زایی وجود ندارد و یا پس از کشته شدن سلول‌های بیگانه و بیماری‌زا، حمله و تهاجم را متوقف نمی‌کند. این فعالیت‌ها منجر به مشکلاتی مانند بیماری‌های خود ایمنی و واکنش‌های آلرژیک می‌شود.

ایمنی و انواع آن

به‌طورکلی، سیستم ایمنی بدن با قرار گرفتن در معرض پاتوژن‌های مختلف قوی‌تر می‌شود. در بزرگ‌سالی، بیشتر افراد در معرض طیف وسیعی از عوامل بیماری‌زا قرارگرفته‌اند و ایمنی بیشتری در آن‌ها ایجادشده است. هنگامی‌که بدن یک آنتی‌بادی تولید می‌کند، یک نسخه از آن را نگه می‌دارد تا اگر همان آنتی‌ژن دوباره ظاهر شد، بدن بتواند سریع‌تر با آن مقابله کند.

برخی از بیماری‌ها، مانند سرخک، در صورت بروز می‌توانند شدید باشند، به همین دلیل است که کارشناسان، واکسیناسیون را توصیه می‌کنند. واکسن‌ها، به‌طورمعمول حاوی بخشی از عامل بیماری‌زا هستند که غیرفعال شده است اما سیستم ایمنی بدن انسان را تحریک می‌کند و بدن انسان آن را می‌شناسد و علیه آن مقابله می‌کند‌، در این حالت اگر فرد با عامل بیماری‌زای واقعی مواجه شود، زودتر به آن پاسخ می‌دهد و علائم بیماری نشان داده نخواهند شد. اگر فردی که واکسینه نشده یک‌بار به سرخک مبتلا شود، احتمال ابتلای مجدد به آن نیز نادر است. در هر دو مورد، بدن آنتی‌بادی سرخک را ذخیره می‌کند. آنتی‌بادی آماده است تا ویروس را دفعه بعد که ظاهر شود از بین ببرد. در ادامه‌ی این مقاله از مجله‌ی بیوزوم با انواع ایمنی در بدن انسان آشنا خواهیم شد.

سه نوع ایمنی در انسان وجود دارد:

• ایمنی ذاتی یا Innative
• ایمنی اکتسابی یا Adaptive
• ایمنی غیرفعال یا Passive

ایمنی ذاتی

همه‌ی افراد با سطحی از ایمنی به دنیا می‌آیند که مثل سدی از بدن در مقابل ورود عوامل میکروبی و بیماری‌زا محافظت می‌کند. این ایمنی ذاتی یا غیراختصاصی شامل سدهای خارجی بدن ما – اولین خط دفاعی در برابر عوامل بیماری‌زا – مانند پوست و غشاهای مخاطی است. این پاسخ عمومی و غیراختصاصی است. اگر پاتوژن‌ها بتوانند سیستم ایمنی ذاتی را دور بزنند، ماکروفاژها به آن‌ها حمله می‌کنند. ماکروفاژها همچنین موادی به نام سیتوکین تولید می‌کنند که پاسخ‌های التهابی را افزایش می‌دهند.

ایمنی اکتسابی

ایمنی اکتسابی، برخلاف ایمنی ذاتی، نوعی ایمنی است که با هر بار مواجه‌شدن با عامل بیماری‌زا تحریک‌شده و برشدت و قابلیت‌های دفاعی آن افزوده می‌شود. به لطف واکسیناسیون و قرار گرفتن در معرض بیماری‌های مختلف، بدن، طیف وسیعی از آنتی‌بادی‌ها را در برابر پاتوژن‌های مختلف تولید می‌کند. ایمنی اکتسابی یا اختصاصی، به دلیل قرار گرفتن بدن در معرض پاتوژن ایجاد می‌شود.

ایمنی غیرفعال یا پسیو

ایمنی غیرفعال یا پسیو یک نوع ایمنی موقت است که در آن فرد، آنتی‌بادی‌ها را از شخص دیگری می‌گیرد. به‌عنوان‌مثال، یک جنین از طریق جفت از مادر آنتی‌بادی دریافت می‌کند و پس از تولد این آنتی‌بادی‌ها از طریق شیر مادر به نوزاد منتقل می‌شوند. این ایمنی غیرفعال از نوزاد در برابر برخی عفونت‌ها در اوایل زندگی محافظت می‌کند.

مصونیت

در مصونیت، بدن به‌نوعی تغییر می‌کند تا بتواند به بیماری‌های مختلف پاسخ مؤثری دهد. روش ایجاد مصونیت این است که آنتی‌ژن‌ها یا پاتوژن‌های ضعیف شده به روش‌های مختلفی مثل تزریق یا استنشاق، به بدن فرد وارد می‌شوند تا فرد پادتن یا آنتی‌بادی تولید کند و بیمار نشود.

ازآنجایی‌که بدن نسخه‌هایی از آنتی‌بادی‌ها را ذخیره می‌کند، در صورت مواجهه مجدد با همان میکروب یا پاتوژن بیماری‌زا، سیستم ایمنی بدن انسان به‌سرعت پاتوژن را به خاطر می‌آورد و درنتیجه شدیدتر و سریع‌تر از مواجهه‌ی اول، علیه آن واکنش نشان می‌دهد.

ناهنجاری‌های سیستم ایمنی بدن انسان

در موارد بسیاری، سیستم ایمنی بدن دچار اشتباهاتی می‌شود و از مسیر و عملکرد طبیعی خودش خارج می‌شود. گاهی جزئی از سیستم ایمنی نقص دارد و در این صورت کل فرایند دفاع از بدن با اختلال مواجه می‌شود و گاهی سیستم ایمنی آن‌قدر فعال و پرکار است که به سلول‌های خودی بیش از میکروب‌ها و عوامل بیماری‌زا آسیب می‌رساند. انواع اختلالات ایمنی به 3 دسته تقسیم می‌شوند:

نقص ایمنی

نقص‌های ایمنی زمانی به وجود می‌آیند که یک یا چند قسمت از سیستم ایمنی به‌درستی کار نمی‌کند.

نقص‌های ایمنی می‌توانند ناشی از موارد زیر باشند:

• وضعیتی که فرد با آن متولد می‌شود که به‌عنوان نقص ایمنی اولیه شناخته می‌شود.
• تحولاتی در طول زمان در بدن رخ می‌دهند، به‌عنوان‌مثال تغییرات فیزیولوژیک و پاتولوژیک ناشی از افزایش سن و پیری.
• بیماری یا وضعیتی که سیستم ایمنی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، مانند HIV، سوءتغذیه، چاقی، یا مصرف زیاد الکل.
• درمان‌های پزشکی، مانند شیمی‌درمانی، مصرف داروهایی برای درمان یک بیماری خود ایمنی، یا مصرف داروهای سرکوب‌کننده‌ی سیستم ایمنی (داروهایی برای جلوگیری از رد پیوند توسط بدن استفاده می‌شوند).

همان‌طور که در همه‌گیری COVID-19 دیدیم، این شرایط می‌تواند استعداد ابتلا به بیماری یا تجربه علائم شدید را در فرد افزایش دهد.

اختلالات خود ایمنی

در شرایط خود ایمنی، سیستم ایمنی بدن به‌اشتباه سلول‌های سالم و خودی را هدف قرار می‌دهد و قادر به تشخیص سلول‌ها و بافت‌های سالم و ناسالم نیست. اختلالات خود ایمنی معمولاً در یک قسمت خاص از بدن مانند پانکراس رخ می‌دهد. تخریب سلول‌های بتای پانکراس به این معنی است که بدن نمی‌تواند انسولین تولید کند. دیابت نوع 1 این‌گونه اتفاق می‌افتد. سایر بیماری‌های خود ایمنی عبارت‌اند از:

• بیماری سلیاک
• روماتیسم مفصلی
• بیماری گریوز
• بیماری مالتیپل اسکلروزیس یا ام‌اس

مطلب مرتبط: بیماری مالتیپل اسکلروزیس، وقتی بدن بیگانه می‌شود

حساسیت

در ازدیاد حساسیت یا آلرژی، سیستم ایمنی به روشی افراطی یا نامناسب به مواد بی‌ضرر واکنش نشان می‌دهد. در اطراف ما مواد گوناگونی وجود دارد که بی‌خطرند و دستگاه ایمنی نسبت به آن‌ها تحمل دارد. در ازدیاد حساسیت، سیستم ایمنی به مواد بی‌خطر طوری حمله می‌کند و باعث ایجاد پاسخ ایمنی می‌شود که گویی عامل بیماری‌زا هستند. به این مواد که باعث بروز حساسیت شده‌اند، ماده‌ی حساسیت‌زا یا آلرژن می‌گویند. مثال‌هایی از بیماری‌های ازدیاد حساسیت:

• آسم
• آلرژی و حساسیت غذایی
• اگزمای آتوپیک

یک واکنش شدید می‌تواند منجر به شوک آنافیلاکتیک شود، جایی که بدن به یک آلرژن با شدت زیادی پاسخ می‌دهد که این وضعیت می‌تواند تهدیدکننده‌ی حیات باشد.

جمع‌بندی

در این مقاله از مجله‌ی بیوزوم، با سیستم ایمنی بدن انسان و نقش حیاتی آن در دفاع از بدن مقابل عوامل بیماری‌زا آشنا شدیم. اجزا و ارگان‌های دخیل در سیستم ایمنی بدن را شناختیم و با انواع ایمنی و خطوط دفاعی در بدن انسان آشنا شدیم. بدون شک سیستم ایمنی نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای در سلامت جسمانی ما و محافظت از ما در برابر پاتوژن‌ها و عوامل بیماری‌زا دارد. سیستم ایمنی اگرچه ضامن و مدافع سلامت ماست؛ اما مواقعی هم هست که به ما خیانت می‌کند و خودش باعث بیماری‌ها و اختلالاتی در بدن می‌شود.