فنیل کتونوریا | چیستی، انواع، علائم، تشخیص و درمان

همان‌طور که در فصل سوم سال دوازدهم خواندیم، فنیل کتونوریا (PKU) اختلالی نادر و یک بیماری ارثی بالقوه جدی است. بدن ما، پروتئین موجود در مواد غذایی مانند گوشت و ماهی را به آمینواسیدها تجزیه می‌کند؛ سپس از این آمینواسیدها برای ساختن پروتئین‌های بدن استفاده می‌شود. هر اسیدآمینه‌ای که موردنیاز نباشد، بیشتر شکسته شده و از بدن حذف می‌شود. افراد مبتلابه بیماری PKU نمی‌توانند اسیدآمینه فنیل آلانین را تجزیه کنند، بنابراین این اسیدآمینه در خون و مغز آن‌ها انباشته می‌شود که این انباشتگی می‌تواند منجر به آسیب مغزی شود.

مطلب مرتبط: پروتئین چیست به زبان ساده

در ادامه با مجله بیوزوم همراه باشید تا با بیماری فنیل کتونوریا، انواع این بیماری، علائم، تشخیص و درمان آن بیشتر آشنا شویم.

فنیل کتونوریا چیست؟

فنیل کتونوریا (PKU) یک بیماری ژنتیکی نادر است که باعث انباشت اسیدآمینه‌ای به نام فنیل آلانین در بدن می‌شود. همان‌طور که می‌دانید آمینواسیدها اجزای سازنده پروتئین‌ها هستند و به‌طورکلی در بدن انسان، 20 نوع آمینواسید وجود دارد، یکی از این آمینواسیدها فنیل آلانین نام دارد. فنیل آلانین در برخی از شیرین‌کننده‌های مصنوعی یافت می‌شود.

فنیل آلانین هیدروکسیلاز، آنزیمی است که بدن از آن برای تبدیل فنیل آلانین به تیروزین استفاده می‌کند، همچنین بدن برای ایجاد انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند اپی نفرین، نوراپی نفرین و دوپامین به آن نیاز دارد. PKU ناشی از نقص در ژنی است که به ایجاد فنیل آلانین هیدروکسیلاز کمک می‌کند. هنگامی‌که این آنزیم عملکرد نداشته باشد، بدن نمی‌تواند فنیل آلانین را تجزیه کند و این عدم تجزیه، باعث تجمع فنیل آلانین در بدن می‌گردد.

نوزادان در ایالات‌متحده آمریکا، مدت کوتاهی پس از تولد برای PKU غربالگری می‌شوند. این عارضه در این کشور رایج نیست و هرسال از هر 10000 تا 15000 نوزاد، یک نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. علائم و نشانه‌های شدید فنیل کتونوریا در ایالات‌متحده نادر است، زیرا غربالگری اولیه اجازه می‌دهد تا درمان بلافاصله پس از تولد شروع شود. تشخیص و درمان به‌موقع می‌تواند به تسکین علائم PKU و جلوگیری از آسیب مغزی کمک کند.

انواع بیماری فنیل کتونوریا

شدت PKU به نوع آن بستگی دارد. بیماری فنیل کتونوریا دو نوع است:

• PKU کلاسیک
• اشکال کمتر شدید PKU

PKU چیست؟

شدیدترین شکل این اختلال، PKU کلاسیک نامیده می‌شود. در این نوع از بیماری، آنزیم موردنیاز برای تجزیه فنیل آلانین وجود ندارد یا به‌شدت کاهش می‌یابد. این اتفاق منجر به سطوح بالای فنیل آلانین شده که می‌تواند باعث آسیب شدید مغز گردد.

اشکال خفیف PKU

در اشکال خفیف یا متوسط، آنزیم هنوز عملکرد خاص خود را دارد، بنابراین سطح فنیل آلانین بالا نبوده و درنتیجه خطر آسیب مغزی، به‌طور قابل‌توجهی کمتر است.

بعد از آشنایی با بیماری فنیل کتونوریا و انواع آن، در ادامه شیوع، علائم و دلایل این بیماری را بررسی می‌کنیم.

شیوع بیماری فنیل کتونوریا

وقوع PKU در بین قومیت‌ها و در مناطق جغرافیایی در سراسر جهان متفاوت است. در ایالات‌متحده، PKU از هر 25000 نوزاد، در یک نوزاد رخ می‌دهد. اکثر موارد PKU اندکی پس از تولد توسط غربالگری نوزاد تشخیص داده‌شده و درمان به‌سرعت شروع می‌گردد؛ درنتیجه، علائم و نشانه‌های شدید PKU کلاسیک به‌ندرت دیده می‌شوند.

علائم فنیل کتونوریا

علائم PKU می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد و همان‌طور که گفته شد، شدیدترین شکل این اختلال به‌عنوان PKU کلاسیک شناخته می‌شود. یک نوزاد مبتلابه PKU کلاسیک، ممکن است در چند ماه اول زندگی، عادی به نظر برسد، اما اگر کودک در این مدت برای PKU تحت درمان قرار نگیرد، علائم زیر را نشان می‌دهد:

• تشنج
• رعشه و لرز
• کاهش رشد
• بیش فعالی
• بیماری‌های پوستی مانند اگزما
• بوی نفس، پوست یا ادرار کپک‌زده

اگر فنیل کتونوریا در بدو تولد تشخیص داده نشده و درمان به‌سرعت شروع نشود، این اختلال می‌تواند باعث ایجاد موارد زیر گردد:

• آسیب غیرقابل‌برگشت مغزی و ناتوانی‌های ذهنی در چند ماه اول زندگی
• مشکلات رفتاری و تشنج در کودکان بزرگ‌تر

شکل کمتر شدید PKU، هیپر فنیل آلانینمی غیر PKU نامیده می‌شود. این شکل، زمانی اتفاق می‌افتد که نوزاد فنیل آلانین بیش‌ازحد در بدن خود داشته باشد. نوزادان مبتلابه این نوع از اختلال، ممکن است فقط علائم خفیف داشته باشند، اما برای جلوگیری از ناتوانی‌های ذهنی باید از رژیم غذایی خاصی پیروی کنند.

پس از شروع یک رژیم غذایی خاص و سایر درمان‌های ضروری، علائم شروع به کاهش می‌کنند. افراد مبتلابه PKU که رژیم غذایی خود را به‌درستی رعایت می‌کنند، معمولاً هیچ علامتی نشان نمی‌دهند.

دلایل ابتلا به فنیل کتونوریا

فنیل کتونوریا یک بیماری ارثی است که در اثر نقص در ژن PAH ایجاد می‌شود. ژن PAH به ساخت فنیل آلانین هیدروکسیلاز، آنزیمی که مسئول تجزیه فنیل آلانین است، کمک می‌کند. تجمع خطرناک فنیل آلانین ممکن است زمانی اتفاق بیفتد که فرد غذاهای پر پروتئین، مانند تخم‌مرغ و گوشت بخورد.

برای ابتلا فرد به این بیماری، هر دو والد باید یک نسخه معیوب از ژن PAH را به فرزند خود منتقل کنند. اگر فقط یکی از والدین یک ژن تغییریافته را منتقل کند، کودک هیچ علامتی نخواهد داشت، اما حامل ژن خواهد بود.

در بخش بعدی، روش‌های تشخیص و درمان فنیل کتونوریا را شرح خواهیم داد.

تشخیص فنیل کتونوریا

از دهه 1960، بیمارستان‌ها در ایالات‌متحده، به‌طورمعمول نوزادان را ازنظر PKU با گرفتن نمونه خون غربالگری می‌کنند و آزمایش غربالگری زمانی انجام می‌شود که نوزاد یک تا دو روزه بوده و هنوز در بیمارستان بستری است. پزشک از یک سوزن یا لانست برای گرفتن چند قطره خون از پاشنه کودک برای آزمایش PKU و سایر اختلالات ژنتیکی استفاده می‌کند.

ممکن است برای تأیید نتایج اولیه آزمایش‌های اضافی انجام شود و این آزمایش‌ها وجود جهش در ژن PAH که باعث PKU می‌شود، جستجو می‌کنند. این آزمایش‌ها اغلب در عرض شش هفته پس از تولد انجام می‌شوند.

اگر یک کودک یا بزرگ‌سال علائم فنیل کتونوریا، مانند تأخیر در رشد را نشان دهد، پزشک آزمایش خون را برای تأیید تشخیص، تجویز می‌کند. این آزمایش شامل نمونه‌برداری از خون و تجزیه‌وتحلیل آن برای وجود آنزیم موردنیاز برای تجزیه فنیل آلانین است.

درمان فنیل کتونوریا

افراد مبتلابه PKU می‌توانند از دو طریق که در ادامه توضیح داده می‌شود، علائم خود را تسکین داده و از بروز عوارض پیشگیری کنند:

• رعایت رژیم غذایی خاص
• مصرف دارو

رژیم غذایی

راه اصلی برای درمان فنیل کتونوریا، رعایت یک رژیم غذایی خاص است که غذاهای حاوی فنیل آلانین را محدود می‌کند. نوزادان مبتلابه PKU ممکن است با شیر مادر تغذیه شوند و همچنین معمولاً نیاز به مصرف شیر خشک خاصی به نام لوفنالاک دارند. وقتی کودک به‌اندازه کافی برای خوردن غذاهای جامد بزرگ شد، باید از خوردن غذاهای پر پروتئین خودداری کند. این غذاها عبارت‌اند از:

• تخم‌مرغ
• پنیر
• آجیل
• شیر
• لوبیا
• جوجه
• گوشت گاو
• گوشت خوک
• ماهی

برای اطمینان از اینکه کودکان مبتلابه PKU، هنوز مقدار کافی پروتئین دریافت می‌کنند، باید شیر خشک PKU را مصرف کنند که حاوی تمام آمینواسیدهای موردنیاز بدن به‌جز فنیل آلانین است. همچنین غذاهای کم پروتئین و سازگار با PKU وجود دارند که در فروشگاه‌های بهداشتی تخصصی یافت می‌شوند.

توجه به این نکته مهم است که برنامه‌های غذایی مبتلایان به فنیل کتونوریا در افراد مختلف متفاوت است. افراد مبتلابه PKU نیاز به تعامل نزدیک با پزشک یا متخصص تغذیه دارند تا تعادل مناسبی از مواد مغذی را حفظ کنند و درعین‌حال مصرف فنیل آلانین را محدود کنند. آن‌ها همچنین باید سطح فنیل آلانین خود را با نگهداری سوابق میزان فنیل آلانین موجود در غذاهایی که در طول روز می‌خورند، کنترل کنند.

مصرف دارو

سازمان غذا و داروی ایالات‌متحده (FDA)، اخیراً ساپروپترین (Kuvan) را برای درمان PKU تأیید کرده است. ساپروپترین به کاهش سطح فنیل آلانین کمک می‌کند. این دارو باید همراه با یک برنامه غذایی خاص PKU استفاده شود. بااین‌حال، برای همه افراد مبتلابه PKU کار نمی‌کند و در کودکان مبتلابه موارد خفیف PKU مؤثرتر است.

آیا فنیل کتونوریا قابل پیشگیری است؟

اگر فرد دارای فنیل کتونوریا قصد بارداری داشته باشد، باید از یک رژیم غذایی دارای فنیل آلانین کم پیروی کند. زنان مبتلابه PKU می‌توانند قبل از باردارشدن با رعایت یک رژیم غذایی با فنیل آلانین محدود یا بازگشت به آن، از آسیب به جنین در حال رشد خود جلوگیری کنند. مکمل‌های غذایی طراحی‌شده برای افراد مبتلابه PKU می‌توانند پروتئین و مواد مغذی کافی را در دوران بارداری تضمین کنند.

همچنین اگر خود فرد یا یکی از بستگان نزدیک او مبتلابه PKU باشند یا یک کودک مبتلابه PKU داشته باشد، بهتر است قبل از بارداری از مشاوره ژنتیک بهره‌مند شود. یک متخصص ژنتیک پزشکی می‌تواند به افراد، در درک بهتر نحوه انتقال PKU در خانواده او و همچنین تعیین ریسک تولد فرزند مبتلابه این بیماری و راهنمایی برای برنامه‌ریزی خانواده کمک کند.

فنیل کتونوریا و بارداری

زنان مبتلابه PKU باید در دوران بارداری مراقب باشند، زیرا سطوح بالای فنیل آلانین می‌تواند به جنین آن‌ها آسیب برساند. درصورتی‌که سطح فنیل آلانین در دوران بارداری به‌شدت کنترل شود، می‌توان از مشکلات جلوگیری کرد و دلیلی وجود ندارد که یک زن مبتلابه PKU نتواند نوزاد طبیعی و سالمی داشته باشد.

توصیه می‌شود که همه زنان مبتلابه فنیل کتونوریا بارداری خود را به‌دقت برنامه‌ریزی کنند و باید قبل از بارداری یک رژیم غذایی کم پروتئین را دنبال کرده و آزمایش‌های خون خود را مرتباً انجام دهند. بهتر است زمانی که سطح فنیل آلانین در محدوده هدف بارداری قرار گرفت، باردار شوند.

در طول بارداری، از زنان باردار خواسته می‌شود که 2 بار در هفته نمونه خون تهیه کنند و به‌طور مکرر با یک متخصص تغذیه در تماس باشند. داروی ساپروپترین نیز ممکن است در دوران بارداری به آن‌ها توصیه شود.

اگر بتوان سطح فنیل آلانین را در چند هفته اول بارداری تحت کنترل درآورد، خطر آسیب به جنین اندک می‌شود؛ اما فرد باردار باید به‌دقت تحت نظر پزشک باشد. به‌محض تولد نوزاد، کنترل فنیل آلانین می‌تواند کاهش یابد و دلیلی وجود ندارد که فرد نتواند به کودک خود شیر دهد.

جمع‌بندی

همان‌طور که اشاره شد، بیماری فنیل کتونوریا، یک بیماری نادر ژنتیکی است که در اثر تجمع فنیل آلانین در مغز و خون ایجاد می‌شود و در اثر این تجمع، ممکن است آسیب مغزی در فرد مبتلا رخ دهد. در این بیماری، ژن PAH دچار نقص می‌شود؛ این ژن مسئول سنتز آنزیم فنیل آلانین هیدروکسیلاز است که فنیل آلانین را به تیروزین تبدیل می‌کند و در اثر عدم وجود یا نقص این آنزیم، فنیل آلانین در بدن انباشته می‌شود. این بیماری انواع خفیف، متوسط و شدید داشته و شیوع آن در سراسر جهان متفاوت است. مبتلایان به فنیل کتونوریا، می‌توانند از طریق رعایت رژیم غذایی خاص و مصرف دارو تا حد زیادی این بیماری را کنترل و به زندگی خود ادامه دهند.