مایع مغزی نخاعی

درست در قلب سیستم عصبی مرکزی ما، میان مغز و نخاع، مایعی شفاف و بی‌صدا جریان دارد که نقش حیاتی در حفظ و حمایت از این ارگان‌های حیاتی ایفا می‌کند. مایع مغزی نخاعی (CSF) یکی از اجزای اصلی سیستم عصبی مرکزی است که نقش حیاتی در حفظ سلامت مغز و نخاع ایفا می‌کند. مایع مغزی نخاعی نه تنها از مغز و نخاع در برابر ضربات و آسیب‌های فیزیکی محافظت می‌کند، بلکه در حذف مواد زائد و تامین مواد مغذی نقش مهمی دارد. این مایع بی‌رنگ و شفاف، مانند یک سیستم تصفیه هوشمند، به طور مداوم در حال گردش است و با تنظیم فشار درون جمجمه، محیطی پایدار و ایمن برای عملکرد صحیح سیستم عصبی مرکزی فراهم می‌کند.اما گاهی اوقات، اختلالاتی در تولید، جریان یا بازجذب CSF ایجاد می‌شود. در این موارد، آنالیز مایع مغزی – نخاعی (CSF analysis) یک ابزار تشخیصی قدرتمند است که به پزشکان کمک می‌کند تا علت مشکلات را شناسایی و درمان مناسبی را ارائه دهند. در ادامه به طور مفصل‌تر به نقش CSF در سلامت سیستم عصبی مرکزی و کاربردهای آنالیز آن در تشخیص و درمان بیماری‌ها خواهیم پرداخت. پس با مجله بیوزوم همراه باشید تا به کشف اهمیت این مایع حیاتی در بدن بپردازیم

مایع مغزی نخاعی (CSF) چیست؟

مایع مغزی  نخاعی (CSF) مغز و نخاع را احاطه کرده و به‌عنوان یک لایه محافظ عمل می‌کند. CSF حاوی مواد مغذی است که مغز شما می‌تواند از آن استفاده کند. لایه CSF همچنین از مغز و نخاع در برابر حرکات ناگهانی پشتیبانی و حمایت می‌کند. این اثر شبیه به قراردادن یک انگور در داخل یک شیشه است. اگر شیشه خالی باشد و آن را به‌شدت تکان دهید، انگور آسیب خواهد دید یا له خواهد شد. این همان اتفاقی است که اگر CSF نداشته باشید برای مغز شما نیز می‌افتد. اما اگر شیشه را با آب پر کنید و سپس تکان دهید، آب سرعت حرکت انگور را کاهش می‌دهد و از آن محافظت و از آسیب‌دیدن آن جلوگیری می‌کند.

مایع مغزی نخاعی (CSF) از کجا ترشح می‌شود؟

مایع مغزی – نخاعی در شبکه کوروئید (Choroid plexus) مغز تولید می‌شود و در فضای زیر لایه عنکبوتیه (Subarachnoid space) گردش می‌کند. شبکه کوروئید بخشی از سیستم عصبی مرکزی است که در بطن‌های مغز واقع شده و وظیفه تولید مایع مغزی – نخاعی (CSF) را بر عهده دارد. این شبکه شامل بافتی پر از عروق خونی و سلول‌های اپاندیمی (Ependymal cells) است که سطح داخلی بطن‌ها را پوشش می‌دهند. سلول‌های اپاندیمی نوعی از سلول‌های گلیال (Glial cells) در سیستم عصبی مرکزی هستند که وظیفه پوشش درونی بطن‌های مغز و مجرای مرکزی نخاع را بر عهده دارند. سلول‌های گلیال، نوعی از سلول‌های غیرنورونی در سیستم عصبی هستند که نقش‌های حیاتی در پشتیبانی و حفاظت از نورون‌ها ایفا می‌کنند. این سلول‌ها به‌عنوان “سلول‌های حمایت‌کننده” شناخته می‌شوند.

مایع مغزی – نخاعی (CSF) عمدتاً از سه منبع اصلی ترشح می‌شود:

شبکه مویرگی بطن‌های مغز

حدود 3/2 (دو سوم) یا بیشتر از CSF از ترشحات شبکه مویرگی بطن‌های چهارم، سوم و جانبی منشأ می‌گیرد

سطوح اپاندیمی بطن‌ها

این سلول‌ها به‌عنوان یک‌لایه محافظ و جداکننده عمل می‌کنند و در تولید و گردش مایع مغزی – نخاعی (CSF) نقش دارند. مقادیر کمی از CSF توسط سطوح اپاندیمی تمام بطن‌ها و همچنین پرده‌های عنکبوتیه ترشح می‌شود

فضاهای دور عروقی پیرامون عروق مغز

مقدار کمی از CSF نیز از خود مغز و از طریق فضاهای دور عروقی اطراف عروق عبوری از مغز وارد می‌شود

در مجموع، روزانه حدود 500 میلی‌لیتر CSF تولید می‌شود که 3 تا 4 برابر حجم کل مایع در سیستم مغزی-نخاعی است. این به این معنی است که مایع مغزی نخاعی تقریباً هر 5 تا 7 ساعت یکبار به طور کامل جایگزین می‌شود. این تولید بالای CSF به دلیل نیاز به حفظ فشار مناسب و عملکرد صحیح سیستم عصبی مرکزی است. بنابراین، در شرایط طبیعی، این مایع به طور مداوم تولید و سپس جذب می‌شود، به طوری که حجم کل CSF در بدن همیشه در محدوده طبیعی خود باقی می‌ماند. این مایع شفاف و بی‌رنگ حاوی مواد مغذی، الکترولیت‌ها و پروتئین‌هایی است که برای سلامت و عملکرد صحیح مغز و نخاع ضروری هستند.

مایع مغزی نخاعی در نخاع

مایع مغزی – نخاعی (CSF) مایعی شفاف و بی‌رنگی است که نخاع را احاطه کرده و از آن محافظت می‌کند. در ادامه مطالب بیشتری درمورد CSF آورده شده است.

منشأ و توزیع CSF در نخاع

• بخشی از CSF از مسیر باریک «اوبکس» (Obex) وارد کانال مرکزی نخاع می‌شود. اوبکس یک سوراخ کوچک در قسمت پایینی چهارمین بطن مغز است که به کانال مرکزی نخاع متصل می‌شود. از طریق این مسیر، بخشی از CSF تولید شده در مغز وارد نخاع می‌شود.
• CSF در طول نخاع، در فضای زیر عنکبوتیه پراکنده است و آن را احاطه کرده است. فضای زیر عنکبوتیه (Subarachnoid space) یکی از سه فضای مایع مغزی – نخاعی (CSF) در سیستم عصبی مرکزی است. این فضا بین دو لایه از پرده سخت‌شامه مننژ (دورا) و عنکبوتیه (Arachnoid) قرار دارد.

پرده مننژ

پرده مننژ (Meninges) به ترتیب از خارج به داخل از سه‌لایه تشکیل شده است:

• سخت‌شامه (Dura mater): بیرونی‌ترین و سخت‌ترین لایه، از بافت هم‌بند فیبری متراکم ساخته شده است. به استخوان‌های جمجمه و ستون مهره‌ها متصل می‌شود.
• ماده عنکبوتی (Arachnoid mater): لایه میانی، ظریف و تار مانند. توسط فضای ساب دورال (Subdural) از سخت‌شامه و با فضای زیر عنکبوتیه از نرم‌شامه جدا می‌شود.
• نرم‌شامه (Pia mater): درونی‌ترین لایه، که دقیقاً خطوط مغز و نخاع را دنبال می‌کند. حاوی رگ‌های خونی است که به مغز و نخاع نفوذ می‌کنند.

نقش CSF در حفاظت از نخاع

• CSF نخاع را در بستر سفت مهره‌ها به‌صورت بالشتک نرم قرار داده و از آن در برابر ضربات مکانیکی محافظت می‌کند.
• جرم یا وزن مخصوص (جرم یا وزن ماده به‌ازای واحد حجم آن) مغز و CSF تقریباً برابر است (تنها حدود 4 درصد تفاوت)، به‌طوری‌که نخاع به‌آسانی در مایع شناور است.
• در صورت ضربه به ستون فقرات، حرکت هم‌زمان کل نخاع به همراه مهره‌ها باعث می‌شود که هیچ قسمت از نخاع دچار تغییر شکل لحظه‌ای نشود.

استخراج  CSF از نخاع

نمونه‌برداری از CSF معمولاً از طریق پونکسیون یا سوراخ کمری (Spinal tap) انجام می‌شود. در این روش، پزشک با فرو بردن سوزن در فضای بین مهره‌ای کمری، نمونه‌ای از CSF را جمع‌آوری می‌کند. این روش برای تشخیص بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی و آنالیز CSF استفاده می‌شود.

بازجذب مایع مغزی نخاعی

بازجذب مایع مغزی – نخاعی (CSF) یک فرایند مهم در حفظ تعادل حجم و فشار CSF است. پس از ترشح توسط شبکه کروئیدی (Choroid plexus)،CSF  به سمت فضاهای زیرعنکبوتیه مغز و نخاع حرکت می‌کند و در نهایت به جریان خون بازجذب می‌شود.

 مسیر بازجذب CSF به شرح زیر است:

مسیر بازجذب  CSF

1. فضاهای زیرعنکبوتیه مغز و نخاع: CSF پس از ترشح، در فضاهای زیرعنکبوتیه مغز و نخاع پخش می‌شود.
2. ویلی عنکبوتیه (Arachnoid villi): در سطح مغز و نخاع، ویلی عنکبوتیه (زائده‌های انگشتی مانند پرده عنکبوتیه) به داخل سینوس‌های وریدی سخت‌شامه برآمدگی دارند.
3. سینوس‌های وریدی (Venous sinuses) سخت‌شامه CSF :از طریق ویلی عنکبوتیه (Arachnoid villi) وارد سینوس‌های وریدی سخت‌شامه می‌شود. سینوس‌های وریدی (Venous sinuses) ساختارهایی در مغز هستند که به‌عنوان کانال‌های وریدی عمل می‌کنند و خون را از مغز به سمت قلب منتقل می‌کنند. این سینوس‌ها در فضای زیر عنکبوتیه و بین لایه‌های مختلف غشای مغزی یا پرده مننژ (مخصوصاً در لایه سخت‌شامه (Dura mater)) قرار دارند و به جمع‌آوری و تخلیه خون وریدی از مغز کمک می‌کنند.
4. جریان خون وریدی: CSF از سینوس‌های وریدی سخت‌شامه، وارد جریان خون وریدی می‌شود و به این ترتیب بازجذب می‌گردد.

مکانیسم بازجذب

بازجذب CSF به‌صورت انتشار از طریق اختلاف فشار اسمزی بین CSF و خون وریدی صورت می‌گیرد. فشار اسمزی خون وریدی به دلیل حضور پروتئین‌ها بیشتر از CSF است. همچنین اختلاف فشار هیدرواستاتیک بین فضای زیرعنکبوتیه و سینوس‌های وریدی نیز به بازجذب کمک می‌کند.

تنظیم بازجذب

• میزان بازجذب CSF تحت‌تأثیر فشار داخل مغزی است.
• افزایش فشار داخل مغزی باعث افزایش بازجذب CSF می‌شود.
• این مکانیسم تنظیمی به حفظ تعادل فشار داخل مغزی کمک می‌کند.

در مجموع، بازجذب CSF از طریق ویلی عنکبوتیه و سینوس‌های وریدی به جریان خون وریدی، فرایند مهمی در حفظ تعادل حجم و فشار CSF است که تحت‌تأثیر اختلاف فشار اسمزی و هیدرواستاتیک صورت می‌گیرد.

ترشح مایع مغزی نخاعی چگونه تنظیم می‌شود؟

ترشح مایع مغزی – نخاعی (CSF) توسط شبکه کروئیدی به طور دقیق تنظیم می‌شود تا تعادل حجم و فشار CSF حفظ گردد. این تنظیم از طریق مکانیسم‌های زیر انجام می‌گیرد:

تنظیم فشار اسمزی

• ترشح CSF به طور مستقیم تحت‌تأثیر فشار اسمزی پلاسما قرار دارد.
• افزایش فشار اسمزی پلاسما باعث کاهش ترشح CSF می‌شود.
• این مکانیسم از تجمع بیش از حد CSF جلوگیری می‌کند.

تنظیم فشار هیدرواستاتیک

• افزایش فشار هیدرواستاتیک خون در شبکه کروئیدی باعث افزایش ترشح CSF می‌شود.
• کاهش فشار هیدرواستاتیک خون باعث کاهش ترشح CSF می‌گردد.
• این مکانیسم به حفظ تعادل فشار CSF کمک می‌کند.

تنظیم فشار داخل مغزی

• افزایش فشار داخل مغزی باعث کاهش ترشح CSF می‌شود.
• این مکانیسم به جبران افزایش فشار داخل مغزی کمک می‌کند.

نقش آنزیم‌ها

• آنزیم‌هایی مانند کربنیک انیدراز (Carbonic anhydrase) در سلول‌های اپندیمال (Ependymal cell) شبکه کروئیدی حضور دارند.
• این آنزیم‌ها در تنظیم ترشح یون‌ها و در نتیجه آب نقش دارند.
• مهار آنزیم کربنیک انیدراز باعث کاهش ترشح CSF می‌شود.

نقش سیستم سمپاتیک، هورمون‌ها و نوروپپتیدها

• سیستم سمپاتیک از طریق آزادسازی نوراپی‌نفرین باعث افزایش ترشح CSF می‌شود. سیستم سمپاتیک به طور عمده در شرایط استرس، اضطراب یا فعالیت بدنی شدید فعال می‌شود. در این زمان‌ها، آزادسازی نوراپی‌نفرین باعث افزایش فعالیت‌های فیزیولوژیکی می‌شود.
• هورمون‌هایی مانند آنژیوتانسین II (Angiotensin II) و آلدوسترون (Aldosterone) نیز ترشح  CSF را افزایش می‌دهند.
• نوروپپتیدهای مختلف مانند وازوپرسین (Vasopressin) و اکسی‌توسین (Oxytocin) نیز در تنظیم ترشح CSF نقش دارند. تأثیر آن‌ها بر ترشح CSF به طور خاص به نوع نورپپتید و شرایط فیزیولوژیکی بستگی دارد. در ادامه درمورد هریک توضیحاتی آورده شده است.

وازوپرسین (Vasopressin)

که به‌عنوان هورمون ضد ادراری نیز شناخته می‌شود، به طور کلی به افزایش بازجذب آب در کلیه‌ها کمک می‌کند و می‌تواند بر فشارخون تأثیر بگذارد. در برخی مطالعات، وازوپرسین نشان داده است که می‌تواند باعث افزایش ترشح CSF شود، به‌ویژه در شرایطی که نیاز به تنظیم مایعات و الکترولیت‌ها وجود دارد. این هورمون ممکن است به تنظیم فشار داخل جمجمه و حجم CSF کمک کند.

اکسی‌توسین (Oxytocin)

نیز به‌عنوان یک نورپپتید مهم در بدن عمل می‌کند و نقش‌های متعددی در تنظیم رفتارهای اجتماعی و فیزیولوژیکی دارد. اگرچه اطلاعات کمتری در مورد تأثیر مستقیم اکسی‌توسین بر ترشح CSF وجود دارد، اما این نورپپتید ممکن است در شرایط خاصی مانند استرس، زایمان و تنظیم مایعات بر ترشح CSF تأثیرگذار باشد، اما نیاز به تحقیقات بیشتری برای درک دقیق این تأثیرات وجود دارد.

در مجموع، تنظیم فشار اسمزی، فشار هیدرواستاتیک، فشار داخل مغزی، فعالیت آنزیم‌ها و تأثیر سیستم سمپاتیک، هورمون‌ها و نوروپپتیدها در سلول‌های اپندیمال شبکه کروئیدی، ترشح مایع مغزی – نخاعی را به طور دقیق کنترل می‌کنند تا تعادل حجم و فشار CSF حفظ گردد.

عملکرد مایع مغزی نخاعی (CSF)

مایع مغزی – نخاعی (CSF) نقش مهمی در حفاظت و پشتیبانی از مغز و نخاع ایفا می‌کند. عملکردهای اصلی CSF عبارت‌اند از:

حفاظت مکانیکی

• CSF  مانند یک بالشتک نرم عمل می‌کند و مغز و نخاع را در برابر ضربات مکانیکی و حرکات ناگهانی محافظت می‌کند.
• جرم مخصوص مغز و CSF تقریباً برابر است (تنها حدود 4 درصد تفاوت)، به‌طوری‌که مغز به‌آسانی در مایع شناور است.
• در صورت ضربه به سر، حرکت هم‌زمان کل مغز به همراه جمجمه باعث می‌شود هیچ قسمت از مغز دچار تغییر شکل لحظه‌ای نشود.

تأمین مواد مغذی

CSF حاوی مواد مغذی و الکترولیت‌های ضروری برای سلامت و عملکرد صحیح مغز و نخاع است. برخی از این مواد شامل:

گلوکز: منبع اصلی انرژی برای نورون‌ها و سلول‌های مغزی است.

پروتئین‌ها: در CSF به مقدار کم وجود دارند و به تنظیم فعالیت‌های متابولیک و ایمنی کمک می‌کنند.

الکترولیت‌ها: شامل سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و کلراید هستند که به حفظ تعادل الکترولیتی و عملکرد صحیح سلول‌های عصبی کمک می‌کنند.

تنظیم فشار

•  CSF به حفظ فشار ثابت داخل جمجمه کمک می‌کند.
• تغییرات در حجم خون یا بافت مغز با تغییرات متقابل در حجم CSF جبران می‌شود.

حمل‌ونقل مواد دفعی

CSF  به انتقال محصولات زائد متابولیک، آنتی‌بادی‌ها، مواد شیمیایی و محصولات بیماری‌زای بیماری از بافت مغز و نخاع به جریان خون کمک می‌کند.

در مجموع، مایع مغزی – نخاعی با فراهم‌آوردن محیطی مناسب برای عملکرد صحیح مغز و نخاع، نقش حیاتی در سلامت سیستم عصبی مرکزی ایفا می‌کند.

بیماری‌های مایع مغزی نخاعی (CSF)

بیماری‌های مایع مغزی – نخاعی (CSF) شامل موارد زیر است:

مننژیت (Meningitis)

• مننژیت وضعیتی است که در آن لایه‌های مغز (مننژها) ملتهب می‌شوند.
• دو طبقه‌بندی مننژیت وجود دارد: آسپتیک (Aseptic) و باکتریال (Bacterial).

مننژیت آسپتیک

مننژیت آسپتیک، که به‌عنوان مننژیت ویروسی نیز شناخته می‌شود، به التهاب مننژها (پوشش‌های مغز و نخاع) اشاره دارد و معمولاً به دلیل عفونت‌های ویروسی ایجاد می‌شود. در حالی که عوامل دیگری مانند قارچ‌ها، داروها و متاستاز سرطان نیز می‌توانند منجر به این نوع مننژیت شوند، اکثر موارد آن به‌ویژه در بزرگسالان ناشی از ویروس‌ها هستند

علائم مننژیت آسپتیک

علائم کلاسیک مننژیت آسپتیک شامل:

• تب: افزایش دما که معمولاً با عفونت‌ها همراه است.
• سفتی گردن (سفتی نوکال) (Nuchal rigidity): عدم توانایی در خم‌کردن گردن به جلو به دلیل درد و سفتی.
• فتوفوبیا (Photophobia): حساسیت به نور که می‌تواند به ناراحتی و درد منجر شود

تشخیص مننژیت آسپتیک معمولاً از طریق تجزیه‌وتحلیل مایع مغزی – نخاعی (CSF) انجام می‌شود که از طریق پونکسیون کمری به دست می‌آید. در این نوع مننژیت، معمولاً شواهدی از حضور باکتری‌ها در مایع مغزی – نخاعی وجود ندارد و درمان بیشتر بر کاهش علائم متمرکز است.

مننژیت باکتریایی

مننژیت باکتریایی یک وضعیت پزشکی اورژانسی است که به التهاب مننژها (پوشش‌های مغز و نخاع) ناشی از عفونت باکتریایی اشاره دارد. این نوع مننژیت به‌شدت خطرناک است و در صورت عدم درمان به‌موقع می‌تواند منجر به مرگ یا آسیب‌های جدی به سیستم عصبی مرکزی شود

علل و عوامل خطر مننژیت باکتریایی

مننژیت باکتریایی معمولاً به دلیل ورود باکتری‌ها به مایع مغزی – نخاعی از طریق خون یا آسیب به استخوان‌های محافظ مننژها ایجاد می‌شود. برخی از عوامل خطر شامل:

• عدم دریافت واکسن در کودکان، به‌ویژه در زیر ۵ سال
• زندگی در مکان‌های عمومی مانند خوابگاه‌ها و سربازخانه‌ها
• وجود بیماری‌های نقص ایمنی مانند ایدز و دیابت
• سن بالا و بارداری

علائم مننژیت باکتریایی

علائم مننژیت باکتریایی به سرعت بروز می‌کنند و شامل موارد زیر هستند:

• تب بالا
• سفتی گردن
• سردرد شدید
• تهوع و استفراغ
• حساسیت به نور (Photophobia)
• تغییرات در وضعیت ذهنی، مانند سردرگمی و خواب‌آلودگی

درمان مننژیت باکتریایی

تشخیص زودهنگام و درمان فوری مننژیت باکتریایی حیاتی است. درمان معمولاً شامل استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها (Antibiotics) و در برخی موارد کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids) برای کاهش التهاب است. در صورت مشکوک بودن به مننژیت، مراجعه به پزشک فوراً توصیه می‌شود.

خونریزی زیر عنکبوتیه (SAH)

•  SAH نشت خون به فضای زیر عنکبوتیه است که در آن با CSF مخلوط می‌شود.
•  SAH بیشتر در اثر تروما ایجاد می‌شود. تروما به هر نوع آسیب یا جراحتی که به بدن وارد می‌شود، اطلاق می‌شود و می‌تواند ناشی از تصادف، سقوط، ضربه، یا هر نوع فشار فیزیکی باشد. در مورد خونریزی زیر عنکبوتیه (SAH)، این وضعیت معمولاً در اثر تروما ایجاد می‌شود. از سوی دیگر، آنوریسم به برآمدگی یا ضعف در دیواره یک شریان، به‌ویژه در شریان‌های مغزی، اشاره دارد. این برآمدگی می‌تواند در اثر فشارخون بالا یا عوامل ژنتیکی ایجاد شود و در صورت پارگی، منجر به خونریزی زیر عنکبوتیه می‌شود. در واقع، حدود 80٪ از موارد SAH غیرتروماتیک ناشی از پارگی آنوریسم هستند.
• سایر علل غیرتروماتیک SAH شامل ناهنجاری‌های شریانی وریدی و واسکولیت (Vasculitis) است. واسکولیت یک اختلال خودایمنی است که باعث التهاب (تورم) در رگ‌های خونی می‌شود.

هیدروسفالی (Hydrocephalus)

عدم باز جذب مایع مغزی – نخاعی و تجمع آن در بطن‌های مغزی منجر به شرایطی به نام هیدروسفالی می‌گردد که می‌تواند باعث آسیب پارانشیم مغز گردد.

بیماری‌های خودایمنی

شرایط خودایمنی، مانند مولتیپل اسکلروزیس (MS) و سندرم گیلن‌باره (Guillain-Barré syndrome (GBS))، می‌تواند منجر به یک پاسخ التهابی شود که می‌تواند با حضور اتوآنتی‌بادی‌ها (Autoantibody) در CSF شناسایی شود. اتوآنتی‌بادی یک آنتی‌بادی (نوعی پروتئین) است که توسط سیستم ایمنی علیه یک یا چند پروتئین خود فرد تولید می‌شود.

سرطان‌های سیستم عصبی مرکزی

• پزشکان می‌توانند سرطان‌های خاصی از جمله لوسمی (Leukemia) را شناسایی کنند، زیرا آزمایش آنالیز CSF ممکن است افزایش تعداد گلبول‌های سفید خون را نشان دهد.
• پزشکان همچنین از آزمایش آنالیز CSF برای بررسی تومورهای سرطانی اولیه و متاستاتیک در CNS استفاده می‌کنند.

آنالیز مایع مغزی  نخاعی (CSF) برای چه کاری استفاده می‌شود؟

آنالیز مایع مغزی  نخاعی (CSF) برای اندازه‌گیری مواد مختلف در مایع مغزی  نخاعی شما استفاده می‌شود. ممکن است شامل آزمایش‌هایی برای تشخیص موارد زیر باشد:

بیماری‌های عفونی مغز و نخاع

بیماری‌های عفونی مغز و نخاع، از جمله مننژیت (Meningitis) و آنسفالیت (Encephalitis): آزمایش‌های CSF برای عفونت‌ها به گلبول‌های سفید خون، باکتری‌ها و سایر مواد موجود در مایع مغزی – نخاعی نگاه می‌کنند.

اختلالات خود ایمنی

اختلالات خودایمنی، مانند سندرم گیلن‌باره (Guillain-Barré syndrome (GBS)) و مالتیپل اسکلروزیس (MS): آزمایش‌های CSF برای این اختلالات به دنبال سطوح بالای برخی پروتئین‌ها در مایع مغزی – نخاعی هستند.

خونریزی در مغز

خونریزی در مغز، وجود خون در مایع مغزی نخاعی می‌تواند نشان‌دهنده خونریزی در مغز باشد. تغییر رنگ مایع به زرد یا صورتی ممکن است به علت وجود خون یا بیلی‌روبین (Bilirubin) (محصول تجزیه گلبول‌های قرمز خون) باشد.

 تومورهای مغزی

 تومورهای مغزی، از جمله از سرطان‌هایی در سایر قسمت‌های بدن که ممکن است به سیستم عصبی مرکزی گسترش یابند. اگر در مایع مغزی نخاعی سلول‌های غیرطبیعی یا سرطانی شناسایی شود، این می‌تواند نشان‌دهنده وجود تومور مغزی باشد. همچنین، تغییرات در ترکیب مایع می‌تواند به تشخیص نوع تومور و اینکه آیا تومور از سایر نقاط بدن به مغز گسترش‌یافته است، کمک کند.

بیماری آلزایمر

بیماری آلزایمر (Alzheimer’s disease)، شایع‌ترین شکل زوال عقل، که شامل از دست دادن حافظه، سردرگمی و تغییرات در رفتار است. مایع مغزی نخاعی جمع‌آوری شده برای بررسی وجود نشانگرهای زیستی خاصی مانند پروتئین‌های بتا آمیلوئید (Amyloid-β) و تاو (Tau) مورد آزمایش قرار می‌گیرد. تجمع این پروتئین‌ها در مغز به‌عنوان نشانه‌ای از بیماری آلزایمر در نظر گرفته می‌شود. نتایج آزمایش می‌تواند به شناسایی زودهنگام بیماری آلزایمر کمک کند، به‌ویژه در افرادی که علائم اولیه اختلالات شناختی دارند؛ اما در آزمایش‌های بالینی هیچ زوالی نشان نمی‌دهند. وجود سطوح بالای پروتئین‌های بتا آمیلوئید در مایع مغزی نخاعی می‌تواند به‌عنوان مدرکی دال بر تجمع این پروتئین‌ها در مغز در نظر گرفته شود.

در طول آنالیز مایع مغزی نخاعی چه اتفاقی می‌افتد؟

برای گرفتن نمونه‌ای از مایع مغزی نخاعی، یک پزشک روشی به نام پونکسیون کمری (Lumbar puncture (LP)) یا همان تپ نخاعی (Spinal Tap) را انجام می‌دهد که به‌عنوان سوراخ کمری نیز شناخته می‌شود. پونکسیون کمری معمولاً در بیمارستان انجام می‌شود. در هنگام انجام این روش:

1. بیمار معمولاً در وضعیت خوابیده به پهلو با زانوها خم شده به سمت قفسه سینه قرار می‌گیرد.
2. یک ارائه‌دهنده مراقبت بهداشتی یا پزشک پشت بیمار را تمیز کرده و یک ماده بی‌حس‌کننده به پوست او تزریق می‌کند، بنابراین در طول عمل احساس درد نخواهد کرد. پزشک ممکن است قبل از این تزریق یک کرم بی‌حس‌کننده روی کمر بیمار بگذارد.
3. هنگامی که ناحیه پشت بیمار کاملاً بی‌حس شد، پزشک یک سوزن نازک و توخالی را بین دو مهره در قسمت پایین ستون فقرات وارد می‌کند. مهره‌ها اجزای کوچکی هستند که ستون فقرات را تشکیل می‌دهند.
4. پزشک مقدار کمی از مایع مغزی نخاعی را برای آزمایش خارج می‌کند. این عمل حدود پنج دقیقه طول خواهد کشید.
5. بیمار باید تا زمانی که مایع خارج می‌شود کاملاً بدون حرکت بماند.

آیا خطری در انجام این آزمایش وجود دارد؟

خطر بسیار کمی برای پونکسیون یا سوراخ کمری وجود دارد. هنگام وارد کردن سوزن ممکن است کمی احساس فشار یا نیشگون‌گرفتن کنید. پس از انجام آزمایش، ممکن است در ناحیه‌ای که سوزن وارد شده است کمی درد یا حساسیت در پشت خود احساس کنید.

همچنین امکان وجود مقداری خونریزی در محل و یا سردرد وجود دارد. سردرد ممکن است چند ساعت یا تا یک هفته یا بیشتر طول بکشد، اما پزشک شما ممکن است درمان را برای کمک به تسکین درد پیشنهاد کند.

نتایج به‌دست‌آمده از این آزمایش چگونه است؟

تجزیه‌وتحلیل CSF ممکن است شامل انواع آزمایش‌ها مختلف بر روی نمونه باشد. به طور کلی، نتایج CSF ممکن است نشان دهد که شما یک عفونت، یک اختلال خودایمنی مانند ام اس (MS) یا بیماری یا آسیب دیگری در مغز یا نخاع دارید. تفسیر دقیق نتایج توسط پزشک متخصص بر اساس سایر آزمایش‌ها و معاینات بالینی انجام می‌شود.

جمع‌بندی

 امید است با مطالعه این مطلب با مایع مغزی نخاعی و نقش آن را درک کرده باشید. مایع مغزی  نخاعی (CSF) نقش حیاتی در سلامت مغز و نخاع دارد. این مایع شفاف توسط شبکه‌های مویرگی در بطن‌های مغزی تولید شده و محیط مناسبی را برای عملکرد صحیح سیستم عصبی مرکزی فراهم می‌آورد. CSF با پر کردن فضای اطراف نخاع و ایجاد بالشتک نرم، از آسیب‌های مکانیکی جلوگیری و با تأمین مواد مغذی، به‌سلامت نورون‌ها کمک می‌کند. ترشح CSF توسط شبکه کروئیدی تنظیم شده تا تعادل حجم و فشار حفظ گردد. پس از ترشح، CSF به سمت فضاهای زیرعنکبوتیه مغز و نخاع حرکت کرده و در نهایت از طریق ویلی عنکبوتیه و سینوس‌های وریدی به جریان خون وریدی بازجذب می‌شود. گاهی اختلالاتی در تولید، جریان یا بازجذب CSF ایجاد می‌شود که می‌تواند منجر به بیماری‌هایی مانند مننژیت، خونریزی زیر عنکبوتیه، هیدروسفالی و اختلالات خودایمنی شود. در این موارد، آنالیز مایع مغزی – نخاعی (CSF analysis) به پزشکان کمک می‌کند تا علت را شناسایی و درمان مناسب ارائه دهند. این آزمایش با گرفتن نمونه‌ای از CSF توسط پونکسیون کمری انجام می‌شود.