خوانش پریشی یا دیسلکسیا، اختلالی دردسرساز!

دیسلکسیا (dyslexia) یا خوانش پریشی یک اختلال یادگیری است که توانایی فرد در خواندن و نوشتن را دچار مشکل می‌کند. با وجود اینکه دیسلکسیا یک عارضه‌ی عصب‌شناختی است، می‌توان بیان کرد که این عارضه هیچ ربطی به میزان هوش فرد ندارد.

دیسلکسیا یک اختلال نسبتاً شایع است؛ برخی کارشناسان عقیده دارند ۵ تا ۱۰ درصد انسان­ها دچار خوانش پریشی هستند، درحالی‌که برخی دیگر تخمین می­‌زنند نرخ شیوع آن در جمعیت، حدود ۱۷٪ است.

تشخیص این عارضه در سنین ابتدایی و در پی آن دریافت راهنمایی‌­ها و پشتیبانی­‌های لازم، می­‌تواند در کاهش اثرات این عارضه موثر باشد.

در این مطلب قصد داریم تا نگاهی دقیق به علل، علائم، کنترل و درمان خوانش پریشی داشته باشیم و شما را با انواع مختلف خوانش پریشی آشنا کنیم.

با ما همراه باشید.

خوانش پریشی چیست؟

دیسلکسیا یا خوانش پریشی اختلالی است که با اثرگذاری بر فرایندهای مغزیِ دخیل در پردازش متون، باعث می­‌شود تشخیص کلمات، درست‌نویسی و فهم معنای کلمات برای افراد مبتلا، دشوار شود.

اثرات دیسلکسیا از یک فرد به فرد دیگر متغیر است. افرادی که دچار این عارضه هستند عموماً در خوانش سریع و  بدون خطای متون، دچار مشکلاتی می‌­شوند. همچنین این افراد ممکن است نسبت به معنای آنچه که می­‌خوانند نیز فهم درستی نداشته باشد.

این اختلال نتیجه­‌ی آموزش یا تربیت نادرست نیست؛ خوانش پریشی یک اختلال عصب­‌شناختی است و طبق نظر متخصصان، می­‌تواند ارثی باشد.

تقریباً همه­‌ی افراد دارای دیسلکسیا، باوجود چالش­‌برانگیز بودن یادگیری خواندن مطالب، درصورت دریافت آموزش‌های مناسب، قادر به فراگیری این مهارت هستند.

در اوایل سال ۲۰۱۸، تعداد ۳۳ دادخواست قانونیِ مرتبط با دیسلکسیا در ایالات متحده مطرح شد. که این امر حاکی از آگاهی یافتن مؤسسات دولتی نسبت به اهمیت مداخله­‌ی زودهنگام جهت حمایت از کودکان مبتلا به دیسلکسیا است.

انواع خوانش پریشی

در حال­ حاضر هیچ دسته­‌بندی تشخیصی رسمی برای دیسلکسیا وجود ندارد. با این­‌وجود محققان بر روی دسته­‌هایی از علائم که میان برخی افراد مبتلا، مشترک هستند تحقیق می‌­کنند.

به­‌طورکلی، تشخیص چالش­‌های بخصوصی که فرد مبتلا به خوانش پریشی دچار آن‌­ها است، می­‌تواند در روند دریافت حمایت­‌های مناسب، کمک‌­کننده باشد.

موارد زیر به برخی از انواع خوانش پریشی اشاره دارند:

1- خوانش پریشیِ واجی (Phonological dyslexia) : 

این نوع خوانش پریشی که با عنوان خوانش پریشی شنیداری(auditory dyslexia) نیز شناخته می‌­شود، باعث می‌­شود فرد مبتلا، در شکستن کلمات به واحدهای کوچک­تر با مشکلاتی مواجه شود؛ این امر موجب می‌­شود که ارتباط دادن صداها با نوشتار آن­‌ها برای فرد مشکل شود. یکی از نشانه­‌های وجود این نوع از خوانش پریشی در یک فرد، می‌­تواند دشواری در یادگیری صداهایی که توسط حروف مختلف و ترکیب آن‌ها ایجاد می­‌شوند، باشد.

2- خوانش پریشی سطحی (Surface dyslexia) :

خوانش پریشی سطحی یا بصری visual dyslexia، نوعی از دیسلکسیا است که فرد مبتلا به آن، در تشخیص کلمات از طریق مشاهده­‌ی آن­‌ها دچار مشکل است که این اختلال خود باعث سخت­‌شدن فرایند یادگیری و یادآوری کلمات می­‌شود. افراد مبتلا به این نوع از خوانش پریشی، قادر به فهم کلمات جدید از طریق شنیدن آن­‌ها هستند؛ ولی نمی­‌توانند کلمات آشنا را به ­واسطه­‌ی دیدن آن‌ها، شخیص دهند.

3- نقص نامیدن سریع (Rapid naming deficit) :

فردی که دچار این نوع از خوانش پریشی است، نمی­‌تواند نام اعداد، حروف و رنگ­‌ها را بلافاصله پس از دیدن آن‌ها به خاطر بیاورد و بیان کند. به طورکلی می‌­توان گفت بازیابی کلمات، در این نوع از خوانش پریشی برای فرد دشوار است.

4- خوانش پریشی نقصیِ مضاعف (Double deficit dyslexia):

این نوع از خوانش پریشی درحقیقت ترکیبی از خوانش پریشی واجی و نقص نام­بردن سریع است. فردی که دچار این نوع از خوانش پریشی است، در جدا کردن صداها به منظور بیان حروف و اعداد دچار مشکل می­‌شود. نشانه‌­های این نوع از خوانش پریشی شامل کندی در به یاد آوردن نام کلمات و ضعف در ارتباط دادن حروف با صدای آن­‌ها، می‌­شود.

گاهی اوقات کارشناسان به «خوانش پریشی جهت­‌‌‌دار» نیز اشاره می­‌کنند. در این نوع از دیسلکسیا فرد در خواندن مطالب از چپ به راست، دچار مشکل می‌­شود.

اگر فردی در اعداد و ریاضیات با مشکل مواجه باشد، در اصطلاح پزشکی به این اختلال دُش­‌شماری (dyscalculia) می‌­گویند. این اختلال گاهی همزمان با دیسلکسیا و گاهی مستقل از آن بروز پیدا می­‌کند.

علل ابتلا به خوانش پریشی

محققین هنوز از علل ابتلا به این اختلال اطلاع دقیقی ندارند.

به دلیل­ اینکه ابتلا به خوانش ­پریشی در میان افراد یک خانواده قابل مشاهده است، اینطور به­ نظر می‌­رسد که در این میان یک ارتباط ژنتیکی وجود دارد. در همین راستا برخی محققین، موفق به تشخیص ارتباطاتی میان تغییرات یک ژن به نام DCDC2 و اختلال دیسلکسیا شده‌­اند.  

در­حالی­‌که گروه عمده­‌ی مبتلایان از زمان تولد به این اختلال دچار بود­ه‌­اند، اما ابتلا به خوانش ­پریشی (مثلاً به­‌ خاطر آسیب به مغز یا سکته­‌ مغزی) در زمانی پس از تولد نیز، امری ممکن به شمار می­­‌آید.

زبان مادری شخص مبتلا به دیسلکسیا، در کیفیت تجربه­‌ی او از این اختلال می­‌تواند مؤثر باشد. برای مثال، در مورد فردی که دچار خوانش پریشیِ خفیف تا متوسط است، یادگیری زبانی با ارتباطات واضح میان نوشتار و گفتار و همچنین دستور زبان ثابت و مشخص (مانند زبان ایتالیایی یا اسپانیایی) راحت­‌تر از یادگیری سایر زبان­‌ها خواهد بود. به همین ترتیب، یادگیری زبان­‌هایی که میان فرم نوشتاری و گفتاریِ واژگان آن‌­ها ارتباط واضحی وجود ندارد، برای فرد مبتلا، چالش­‌برانگیزتر خواهد بود.

علائم خوانش پریشی

مشاهده­‌ی علائم دیسلکسیا در هر سنی محتمل است ولی احتمال بروز این علائم در سنین کودکی بیشتر است. دیسلکسیا می­‌تواند زمینه­‌ساز بروز چالش­‌هایی شود که در ادامه به آن‌­ها می‌­پردازیم:

۱- کسب مهارت­‌های مهم در زمان رشد اولیه

کودکان مبتلا به خوانش پریشی ممکن است دیرتر از سایر همسالان خود سینه­‌خیز رفتن، راه‌ ­رفتن، حرف­ زدن و دوچرخه‌سواری کردن را بیاموزند.

۲- فراگیری مهارت صحبت­‌ کردن

کودک مبتلا به دیسلکسیا ممکن است برای یادگیری مهارت سخن ­گفتن به زمان بیشتری نیاز داشته باشد. همچنین این کودکان ممکن است قادر به تلفظ صحیح کلمات نباشند و به نظر می­‌رسد نتوانند صداهای مختلف کلمات را از هم تشخیص ­دهند.

۳- فراگیری مهارت خواندن مطالب

اختلال در فراگیری مهارت خواندن، می‌­تواند از دوره­‌ی پیش­‌دبستانی در فرد نمود پیدا کند. کودک مبتلا ممکن است در ارتباط دادن حروف به صدای آن­ها یا تشخیص صدا در کلمات دچار مشکل شود.

امکان دارد علائم خوانش پریشی در زمانی‌­که کودکان شروع به یادگیری مهارت­‌های پیچیده­‌تر می­‌کنند نیز، بروز پیدا کند. برای مثال دیسلکسیا می­‌تواند باعث ایجاد اختلال در فراگیری مهارت‌های زیر شود:

• دستور زبان
• درک مطلب
• خوانشِ روان مطالب
• درک ساختار جملات
• نوشتن مطالب، به شکل جامع و کامل

 معلمان و پرستاران ممکن است متوجه شوند که کودک مبتلا به خوانش پریشی تمایلی به خواندن ندارد و این کودکان ممکن است از شرایطی که در آن مجبور هستند چیزی را بخوانند، بگریزند.

۴- فراگیری مهارت نوشتن

فردی با اختلال دیسلکسیا ممکن است بدون اینکه متوجه شود اعداد یا حروف را برعکس بنویسد. همچنین برخی کودکان دارای خوانش پریشی، در یادگیری مطالب، آنطور که مورد انتظار است از خود پیشرفتی نشان نمی­‌دهند. برای مثال، ممکن است کودک مبتلا به دیسلکسیا، هجی کردن کلمه‌­ای را فرا بگیرد و روز بعد آنچه را که آموخته­‌است، کاملاً فراموش کند.

۵- پردازش اصوات

اگر کلمه‌­ای بیش از 2 بخش داشته باشد، تحلیل آن برای فردی با اختلال خوانش‌ پریشی بسیار دشوارتر خواهد بود. برای مثال در کلمه­‌ی «متأسفانه»، فردی با اختلال دیسلکسیا ممکن است بتواند صداهای بخش اول و آخر کلمه را پردازش کند، ولی احتمالاً قادر به پردازش آنچه میان این 2 بخش وجود دارد، نخواهد بود.

۶- فراگیری گروهی از معلومات

کودکانی که دچار خوانش‌ پریشی هستند ممکن است برای یادگیری حروف الفبا و نحوه­‌ی تلفظ آن‌­ها به زمانی بیشتر از دیگران احتیاج داشته باشند. آن‌ها ممکن است در یادآوری روزهای هفته، ماه­‌های سال، رنگ­‌ها و بعضی جدول‌های محاسباتی نیز با مشکلاتی مواجه باشند.

۷- هماهنگی در فعالیت­‌ها

فردی با اختلال خوانش پریشی ممکن است نسبت به همسالان خود، از هماهنگی کمتری میان اعضای بدن خود برخوردار باشد. برای مثال، گرفتن یک توپ برای این افراد ممکن است دشوار باشد و امکان دارد در حین گرفتن توپ، طرف راست و چپ خود را با هم اشتباه بگیرند.

کاهش هماهنگی میان دست و چشم نیز ممکن است علامتی برای بیماری­‌های عصب­‌شناختی مشابه دیگری، مانند اختلال هماهنگی رشدی (dyspraxia) باشد.

۸- حفظ تمرکز

افراد مبتلا به دیسلکسیا معمولاً به سختی قادر به تمرکزکردن هستند. این امر ممکن است از آنجا ناشی شود که این افراد بعد از دقایقی تلاش برای خواندن یا نوشتن، از لحاظ ذهنی احساس خستگی می‌­کنند.

همچنین در مقایسه با جمعیت عمومی، تعداد زیادی از افرادِ دارای خوانش پریشی به ­طور همزمان از اختلال کم‌توجهی_بیش­‌فعالی(ADHD) رنج می­‌برند. براساس برخی برآوردها، ۳۰٪ افراد مبتلا به خوانش پریشی، دچار ADHD نیز هستند؛ این درحالی است که تنها ۳ الی ۵ درصد جمعیت عمومی مدارس مبتلا به ADHD هستند.

۹- توالی افکار

فردی که دچار خوانش پریشی است ممکن است افکار خود را با ترتیبی بیان کند که در مقایسه با همسالان خود غیر منطقی یا نامربوط جلوه کند.

۱۰- بیماری­‌های خودایمنی

افرادی که دچار اختلال خوانش پریشی هستند بیشتر از سایر افراد در معرض ابتلا به بیماری­‌های خودایمنی مانند حساسیت‌­های فصلی، آسم و اگزما قرار دارند.

تشخیص خوانش پریشی

تشخیص خوانش پریشی در افراد مبتلا، بیشتر در سنین کودکی و نوجوانی اتفاق می­‌افتد. بزرگسالانی که مبتلا به دیسلکسیا تشخیص داده می‌­شوند، معمولاً در تمام زندگی خود دچار این اختلال بوده‌­اند؛ اگرچه اکتساب این اختلال به علت آسیب مغزی نیز امری ممکن به  شمار می‌آید.

اگر یکی از والدین، پرستار کودک و یا معلم، گمان کند که کودکی مبتلا به خوانش پریشی است، باید نسبت به انجام ارزیابی­‌های تخصصی اقدام کند. واضح است که یک تشخیص زودهنگام می­‌تواند در کنترل و مدیریت دیسلکسیا، مؤثر واقع شود.

براساس گزارش انجمن بین‌­المللی دیسلکسیا، ارزیابی‌­هایی تشخیصی غالباً شامل مواردی که در ادامه مطرح می‌شوند، هستند:

• سابقه­‌ی اطلاعات فرد، شامل تاریخچه­‌ی خانوادگی و سابقه­‌ی رشد ابتدایی فرد
• ارزیابی میزان هوش
• مهارت­­‌های شفاهی زبانی
• مهارت تشخیص واژگان
• مهارت سخن­گفتن روان
• مهارت درک مطلب
• دانش واژگان
• رمزگشایی کلمات یا توانایی خواندن کلمات جدید با استفاده از دانش قبلی نسبت به صدای حروف
• پردازش صوتی یا چگونگی پردازش صدای کلمات در مغز

در طول ارزیابی، آزمون­‌گیرنده باید احتمال سایر عارضه‌­هایی که دارای علائم مشابه هستند را نیز در نظر بگیرد. این عارضه­‌ها شامل مشکلات بینایی، اختلال‌­های شنوایی، فقدان آموزش مناسب و سایر عوامل اجتماعی و اقتصادی می‌شوند.

خوانش پریشی در کودکان و بزرگسالان

علائم دیسلکسیا در طول سنین مختلف به شیوه­‌های گوناگونی بروز می­‌یابند. در ادامه خواهیم دید که این اختلال در مقاطع مختلف سنی چگونه بروز پیدا می‌­کند.

قبل از سن مدرسه رفتن، کودکان ممکن است علائم زیر را نشان دهند:

• تأخیر در تکلم و توسعه­‌ی دایره­‌ی لغات
• عدم توانایی در انتخاب کلمات درست، مثلاً اشتباه گرفتن کلماتِ مشابه در تلفظ با یکدیگر
• دشواری در به­ خاطر سپردن اطلاعاتی مانند اعداد، حروف الفبا و نام رنگ­‌ها

وقتی کودکان به مدرسه می‌­روند، ممکن است علائمی که در ادامه می­­‌آیند قابل مشاهده باشند:

• وجود ضعف در مهارت خوانش متون، در مقایسه با سایر همسالان
• اختلال در پردازش اطلاعات و به ­خاطر سپردن ترتیب­ آن­‌ها
• وجود مشکل در پردازش صدای کلمات ناآشنا
• کند بودن فرایند خواندن و نوشتن نسبت به سایر همسالان
• سرباز زدن از انجام فعالیت­‌هایی که شامل خواندن یک متن هستند

نوجوان و بزرگسالان ممکن است نشانه‌­های زیر را داشته باشند:

• در بلندخوانی متون دچار مشکل می­‌شوند.
• مدت­ زمانی بیشتر از دیگران برای خواندن و نوشتن صرف می‌­کنند.
• در درست­‌نویسی کلمات مشکل دارند.
• کلمات را اشتباه تلفظ می‌کنند.
• در به ­خاطر آوردن موضوعات و نام وسایل مشخص دچار مشکل می­‌شوند.
• در یادگیری زبان­‌های جدید، به ­خاطر سپردن متون­ و انجام عملیات ریاضی احساس مشکل می‌­کنند.
• خلاصه کردن یک داستان برای­شان سخت است.

مدیریت و کنترل خوانش پریشی

در حال­ حاضر روشی برای درمان خوانش پریشی وجود ندارد، اما بکارگیری مجموعه‌‌­ای از راهکارها می­‌تواند باعث تسهیل انجام فعالیت­‌های روزانه شود.

دیسلکسیا بر افراد مختلف با شیوه­‌های متفاوتی اثر می‌­گذارد و بیشتر افراد روش­‌هایی برای تطبیق توانایی­‌های خود با دیگران، پیدا می‌­کنند.

تشخیص و دریافت پشتیبانیِ به­‌موقع، در سال­‌های نخستین زندگی فرد، می‌­تواند مزایای طولانی­‌مدتی را داشته باشد. مدیریت دیسلکسیا در کودکان می‌­تواند شامل موارد زیر باشد:

• ارزیابی از احتیاج­‌های فرد:
  این امر به معلمان کمک می­‌کند تا یک برنامه­‌ی هدف­‌دار برای کودک مبتلا طراحی کنند.­
• استفاده از ابزارهای یادگیری مناسب:
  کودکان مبتلا بمنظور کاهش محدودیت­‌های ناشی از این اختلال، می‌­توانند از ابزارهایی که باعث بکارگیریِ هرچه بیشتر حواس پنج­گانه­‌ی آنان می­‌شود استفاده کنند.
• راهنمایی و حمایت:
  مشاوره با افراد متخصص می‌­تواند آسیب­‌های وارده به عزت نفس در فرد مبتلا را به حداقل برساند. شیوه­‌های دیگر حمایت، می­‌تواند شامل اختصاص زمان اضافی به فرد در امتحانات باشد.

در ادامه به نکاتی می­‌پردازیم که ممکن است برای افراد مبتلا به خوانش پریشی در راه تحصیل­ آن‌­ها، سودمند باشند:

• استفاده از راهبردهای مدیریت زمان، نظیر تقسیم پرو­ژه­‌ها به فعالیت‌­های کو­چک­تر و تهیه­‌ی یک طرح کلی پیش از شروع فعالیت
• استفاده از ابزارهای آموزشی مانند فلش کارت و تکنولوژی تبدیل متن به صدا (text-to-voice)
• سازماندهی بصری متون به وسیله­‌ی ماژیک‌­های مخصوص یا سیستم کدگذاری رنگی (color-coding system)
• فعالیت در یک محیط آرام و منظم و همچنین به حداقل رساندن عوامل برهم­‌زننده‌­ی تمرکز

جمع‌­بندی

با وجود اینکه اختلال دیسلکسیا یا خوانش پریشی محدودیت­‌های زیادی برای فرد مبتلا نسبت به سایر افراد ایجاد می­‌کند اما می­‌توان با تشخیص به‌­موقع، شناخت صحیح از این اختلال و بکارگیری روش‌­های مناسب، آسیب­‌های ناشی از آن را به حداقل رساند. امید است این مطلب در کسب شناخت صحیح از این اختلال، برای شما مفید واقع شده باشد.