چگونه هورمون‌های جنسی بر ویژگی‌های بدن ما تأثیر می‌گذارند؟ هورمون‌ها مانند هورمون‌های جنسی زنان پیام‌رسان‌های شیمیایی هستند که در سلول‌های خاص تولید می‌شوند و از طریق خون به بخش‌های مختلف بدن منتقل می‌شوند. این هورمون‌ها در دوران بلوغ نقش کلیدی در تنظیم ویژگی‌های جنسی مردانه و زنانه دارند و همچنین بر رشد اسکلتی و تغییرات توده استخوانی تأثیر می‌گذارند. علاوه بر این، هورمون‌های جنسی بر عملکرد سیستم‌های عصبی و ایمنی بدن نیز اثرگذار هستند. در زنان، هورمون‌های زنانه مانند استروژن و پروژسترون به تنظیم فرایندهای باروری و ویژگی‌های جنسی زنانه کمک می‌کنند. در ادامه با مجله بیوزوم همراه باشید تا نگاهی به هورمون‌های جنسی زنان، نحوه عملکرد آن‌ها و تأثیرات آن‌ها بر سلامت کلی زنان بیندازیم.
بدن ما بر اساس دو نوع سیستم ارتباطی عمل می‌کند. نخست، سیستم عصبی که در آن نورون‌ها پیام‌ها را از مغز به بدن و بالعکس منتقل می‌کنند. دوم، سیستم هورمونی است که در آن هورمون‌ها به‌عنوان پیام‌رسان‌های شیمیایی عمل کرده و توسط غدد درون‌ریز برای آغاز، تنظیم، حفظ و خاتمه طیف وسیعی از عملکردها در بدن انسان آزاد می‌شوند.
هورمون‌های جنسی آن دسته از هورمون‌هایی هستند که مسئول رشد و تکامل جنسی بدن بوده و برای تولیدمثل ضروری هستند. این هورمون‌ها توسط غدد فوق‌کلیوی یا غدد جنسی (تخمدان‌ها در زنان و بیضه‌ها در مردان) تولید می‌شوند. هورمون‌های جنسی به نام‌های استروئیدهای جنسی، استروئیدهای غدد جنسی و گنادوکورتیکوئیدها (Gonadocorticoids) نیز شناخته می‌شوند. هورمون‌های جنسی از نوع استروئید هستند که با گیرنده‌های هورمون استروئیدی در مهره‌داران تعامل می‌کنند.
بیشتر بخوانید: سیستم درون ریز | چیستی، اجزا، عملکرد و ناهنجاری‌ها
نکته: گنادوکورتیکوئیدها هورمون‌هایی هستند که توسط غدد فوق‌کلیوی تولید می‌شوند و بر توسعه جنسی و عملکرد تولیدمثل تأثیر می‌گذارند.
هورمون‌های جنسی نقش مهمی در بلوغ داشته و نقش‌های زیر را در عملکرد بدن ایفا می‌کنند:
- توزیع چربی بدن
- رشد مو در نواحی صمیمی بدن مانند زیر بغل
- تمایلات جنسی
- تولیدمثل
- پاسخ‌های التهابی
- تنظیم رشد استخوان و عضلات
در زنان، تخمدان سه دسته از استروئیدهای جنسی تولید می‌کند که شامل استروژن، پروژستین و آندروژن است. اثرات این سه هورمون توسط مکانیسم‌های ژنومی با سرعت آهسته که از طریق گیرنده‌های هسته‌ای و مکانیسم‌های غیر ژنومی از طریق گیرنده‌های مرتبط با غشا عمل می‌کنند تا چندین آبشار سیگنالینگ را در یک پاسخ سریع ایجاد کنند، واسطه می‌شوند.
هورمون‌های پلی‌پپتیدی هورمون لوتئینیزه کننده (LH)، هورمون محرک فولیکول و هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) با هورمون‌های جنسی مرتبط هستند و می‌توانند پاسخ‌های تنظیم شده جنسی ایجاد کنند؛ اما خود به‌عنوان هورمون‌های جنسی در نظر گرفته نمی‌شوند.
بیشتر بخوانید: هورمون چیست | انواع، عملکرد و ناهنجاری‌ها
انواع هورمون‌های جنسی زنان
تخمدان‌ها و غدد فوق‌کلیوی مسئول تولید هورمون‌های جنسی زنانه هستند. در ادامه لیستی از این هورمون‌های که نقش مهمی در بلوغ، قاعدگی و بارداری دارند، آورده شده است.
استروژن (Estrogen)
هورمون جنسی زنانه استروژن در خون و مایع بینابینی یافت می‌شود. در نتیجه اتصال، استروژن به غشای سلولی نفوذ کرده، وارد هسته سلول شده و به گیرنده آن متصل می‌شود. ساختار گیرنده هورمونی که منجر به ایجاد یک توقف دایمر می‌شود، به‌توالی خاصی در ژنوم به نام عناصر پاسخ به استروژن (EREs) در مناطقی از ژنوم که تنظیم ژن‌های مختلف رونویسی دی ان ای و سنتز mRNA را کنترل می‌کنند، متصل می‌شود.
استروژن از طریق چندین گیرنده هسته‌ای عمل کرده و بر بافت‌های آندومتر، واژن و سینه تأثیر می‌گذارد. فعالیت‌های غیر ژنومی استروژن شامل حذف سلول‌های کلسیم دانه‌ای و واسطه‌گری جریان خون رحمی است. فعالیت غیر ژنومی در غیاب گیرنده‌های سلولی رخ می‌دهد.
استروژن‌ها با اثرات هورمون پاراتیروئید مقابله کرده و ازدست‌دادن کلسیم از استخوان‌ها را به حداقل می‌رسانند، در نتیجه به قوی نگه‌داشتن استخوان‌ها کمک می‌کنند. استروژن‌ها به‌عنوان درمان جایگزین هورمونی (یائسگی)، سرطان‌شناسی و ضدبارداری استفاده می‌شوند.
به‌طورکلی، استروژن‌ها برای ایجاد و حفظ اندام تناسلی داخلی و خارجی (به‌عنوان‌مثال، لوله‌های فالوپ، رحم، واژن، کلیتوریس و غیره)، ظاهر و عملکرد پوست با افزایش عروق عمل می‌کنند. ایجاد پوستی نرم، بافت و صاف؛ افزایش فعالیت استئوبلاستی برای بهبود تراکم استخوان، احتباس سدیم، کلرید و آب توسط کلیه و میزان کلسترول بدن را کاهش می‌دهد.
بیشتر بخوانید: آناتومی دستگاه تولید مثل زن
پروژسترون (Progesterone)
جسم زرد (Corpus luteum) و جفت پروژسترون ترشح کرده و نقش اساسی در چرخه قاعدگی و بارداری دارد. همچنین در پیشگیری از بارداری هورمونی و همچنین سرکوب طولانی‌مدت تخمدان در سایر شرایط پزشکی مانند دیسمنوره، اندومتریوز، هیرسوتیسم و سایر اختلالات خونریزی استفاده می‌شود. اغلب با سایر هورمون‌های جنسی زنان مانند استروژن ترکیب می‌شود تا خطر ابتلا به سرطان رحم یا دهانه رحم را کاهش دهد. پروژسترون نیز مانند استروژن در هورمون‌درمانی جایگزین و هورمون‌درمانی زنانه حیاتی است.
هورمون جنسی زنانه پروژسترون انواع مختلفی از عملکردهای ضروری را در بدن ایجاد می‌کند. همچنین به‌عنوان یک واسطه متابولیک مهم در طول مسیرهای تولید سایر استروئیدهای درون‌زا در نظر گرفته می‌شود که نه‌تنها شامل هورمون‌های جنسی زنان بلکه کورتیکواستروئیدها و نوروستروئیدها نیز می‌شود.
اثرات پروژسترون در حضور استروژن تقویت می‌شود. استروژن‌ها از طریق گیرنده‌های استروژن خود عمل کرده تا گیرنده پروژسترون را تنظیم یا القا کنند. پروژسترون بیش از حد منجر به اختلال در فعالیت هورمون آلدوسترون شده که احتباس سدیم را کاهش داده و در نتیجه باعث ناتریورز (Natriuresis) و کاهش حجم مایع خارج سلولی می‌شود. پروژسترون بسیار کم، برعکس، با احتباس سدیم و افزایش متعاقب آن در حجم مایع خارج سلولی مرتبط است.
پروژسترون در سیستم تولیدمثل از طریق سیگنال‌دهی غیر ژنومی روی اسپرم عمل می‌کند. اثرات پروژسترون بر روی اسپرم شامل تغییرات و سیگنال‌دهی کلسیم داخل سلولی است که تصور می‌شود با تنظیم حرکت اسپرم مرتبط باشد.
پروژسترون اساساً در بارداری نقش داشته و عملکردهای زیادی در رشد جنین دارد؛ شامل تغییر آندومتر برای آماده‌سازی جهت لانه‌گزینی، ضخیم‌شدن اپیتلیوم واژن و مخاط دهانه رحم برای غیرقابل‌نفوذ کردن آن برای اسپرم و ایجاد اثر ضد میتوژنیک در سلول‌های اپیتلیال آندومتر است. پروژسترون همچنین شیردهی را در دوران بارداری مهار می‌کند.
بیشتر بدانید: در عدم بارداری، پروژسترون به طور معمول کاهش‌یافته که قاعدگی را تسهیل می‌کند. قاعدگی نتیجه قطع پروژسترون در نظر گرفته می‌شود.
خارج از دستگاه تناسلی، پروژسترون در رشد سینه‌ها همراه با پرولاکتین دارای عملکرد است. همچنین در پاتوفیزیولوژی سرطان سینه نقش داشته و پروژسترون نیز مانند استروژن در سلامت پوست نقش دارد.
در طول یائسگی، کاهش سطح هورمون‌های جنسی زنان منجر به آتروفی، نازک شدن، افزایش چین‌وچروک پوست و کاهش کلی در حالت ارتجاعی، قدرت و استحکام پوست می‌شود. هم‌زمان، درمان هورمونی جایگزین که شامل پروژسترون به‌تنهایی یا همراه با استروژن است منجر به افزایش محتوای کلاژن، ضخامت، خاصیت ارتجاعی، هیدراتاسیون و غلظت لیپیدهای سطحی می‌شود.
استفاده از استروژن به‌صورت موضعی نیز اثرات مفیدی دارد. به‌عنوان‌مثال، نشان‌داده‌شده که استفاده موضعی از پروژسترون 2 درصد به طور قابل توجهی خاصیت ارتجاعی و استحکام پوست را افزایش داده و همچنین باعث کاهش قابل مشاهده در چین و چروک می‌شود. به طور کلی، پروژسترون نیز مانند استروژن می‌تواند در برابر پیری پوست محافظت کند.
جالب اینجاست که پروژسترون در مغز نقش داشته و ممکن است در اعتیاد نقش داشته باشد. پروژسترون عملکرد گیرنده‌های سروتونین را افزایش می‌دهد. عدم تعادل در پروژسترون می‌تواند منجر به مشکلات عصبی شیمیایی مهم شود. مقدار ناکافی پروژسترون می‌تواند منجر به رفتارهایی شود که برای افزایش فعالیت سروتونین طراحی شده‌اند، مانند الکل، حشیش و نیکوتین.
آندروژن‌ها (Androgens)
آندروژن‌ها استروئید اصلی تعیین‌کننده جنسیت در مردان هستند. بااین‌حال، هم نر و هم ماده آندروژن تولید می‌کنند. مردان با آندروژن بسیار کم معمولاً میل جنسی پایینی داشته و از ژنیکوماستی (Gynecomastia) رنج می‌برند. برعکس، زنان با بیان بیش از حد آندروژن ممکن است به هیرسوتیسم (Hirsutism)، آکنه و سایر مسائل مبتلا شوند.
نکته: ژنیکوماستی به بزرگ‌شدن بافت سینه در مردان گفته می‌شود که معمولاً به دلیل عدم تعادل هورمونی بین استروژن و تستوسترون رخ می‌دهد و هیرسوتیسم به رشد بیش از حد موهای ضخیم و تیره در مناطقی از بدن زنان گفته می‌شود که معمولاً در مردان مشاهده می‌شود که معمولاً به دلیل عدم تعادل هورمونی است.
تستوسترون شایع‌ترین زیر مجموعه آندروژن بوده و توسط تخمدان‌ها و بیضه‌ها تولید می‌شود. در همه جنس‌ها، آندروژن‌ها در تراکم استخوان، رشد عضلانی، شروع دوران بلوغ، تولید گلبول‌های قرمز خون، میل و عملکرد جنسی نقش دارند. در مردان، آندروژن‌ها یک اثر افتراقی ایجاد می‌کنند که اینها شامل بم شدن صدا از طریق افزایش طول تارهای صوتی، رشد مو به‌ویژه روی صورت، پوست سر، زیر بغل، سینه و اندام تناسلی و نمو اسپرم است.
در زنان، آندروژن‌ها قاعدگی را تنظیم می‌کنند، از پوکی‌استخوان از طریق به‌حداقل‌رساندن تحلیل استخوان جلوگیری کرده، به بارداری کمک کرده و رشد موهای ناحیه تناسلی و زیر بغل را تحریک می‌کنند.
هورمون‌های جنسی زنان و مردان نقش اساسی در رشد و عملکرد جنسی آن‌ها دارند. هر هورمون اثرات منحصربه‌فرد خود را دارد. آندروژن‌ها به‌عنوان هورمون‌های جنسی مردانه در نظر گرفته می‌شوند؛ زیرا اثرات مردانه را ایجاد می‌کنند، درحالی‌که استروژن‌ها و پروژسترون‌ها هورمون جنسی زنانه در نظر گرفته می‌شوند. بااین‌حال، همه هورمون‌های جنسی در هر جنسیت وجود دارند، جایی که هر دو در طیف وسیعی از اندام‌ها و سیستم‌ها نقش دارند.
اثر فیزیولوژیکی هورمون‌های جنسی
به‌طورکلی، هورمون‌های جنسی نقش اساسی در تولیدمثل و رشد جنسی دارند. عملکردهای زیر از هورمون‌های جنسی ناشی می‌شوند:
- تولیدمثل و رشد جنسی
- بلوغ
- تنظیم کلسترول
- افزایش رشد
- توزیع چربی بدن
- پاسخ التهابی
غلظت این هورمون‌ها در طول زندگی فرد متفاوت بوده و تحت‌تأثیر عوامل متعددی از جمله سن، قاعدگی، یائسگی، استرس، داروها و استفاده از مواد مخدر قرار دارد.
بیشتر بخوانید: چرخه قاعدگی | چیستی، فیزیولوژی، مراحل و علائم
فعالیت هورمون‌های استروئیدی توسط گیرنده‌های متعلق به خانواده گیرنده‌های هسته‌ای انجام می‌شود. همان‌طور که گفته شد، هورمون‌های جنسی از طریق مکانیسم‌های عملکرد ژنومی و غیر ژنومی عمل می‌کنند و منجر به انتقال سیگنال‌ها می‌شوند.
عوامل مؤثر بر تولید هورمون‌های جنسی
تولید هورمون‌های جنسی عمدتاً به سن بستگی دارد. این هورمون‌ها زمانی که فرد در اوایل نوجوانی یا بلوغ باشد، به‌وفور تولید می‌شود. این سطوح بالای هورمون‌های جنسی تا اوایل دهه 20 ادامه داشته و پس از ورود به 30 سالگی به تدریج کاهش می‌یابد. در سن 70 سالگی، میزان تولید این هورمون‌ها شروع به کاهش می کند.
نکته: استرس، آلاینده‌های محیطی و برخی داروها باعث کاهش تولید هورمون‌های جنسی در بدن می‌شوند. همچنین برخی از شرایط مانند قاعدگی و بارداری نیز بر سطح هورمون‌های جنسی در بدن تأثیر می‌گذارند.
هورمون‌های جنسی زنان و بلوغ
به گفته کارشناسان بهداشت بیمارستان بین‌المللی اسلام‌آباد، میانگین سن بلوغ در دختران بین 8 تا 13 سال است. بلوغ معمولاً در حدود 14 یا 15 سالگی به پایان می‌رسد. در این مدت تولید LH و FSH وجود دارد که هر دو این هورمون‌ها نقش اساسی در تولید استروژن و پروژسترون دارند.
دکتر ملیحه امجد، یکی از برترین متخصصان زنان در لاهور، می‌گوید: «میزان بالای هورمون‌های جنسی زنانه در بدن باعث رشد بدن آن‌ها می‌شود، مانند افزایش قد، رشد و بزرگ‌شدن سینه‌ها، افزایش تولید روغن در پوست بدن، بزرگ‌شدن شانه‌ها، توسعه‌یافتن ناحیه لگن، رشد مو در ناحیه شرمگاهی، زیر بغل و پاها.
هورمون‌های جنسی زنان و بارداری
بارداری وضعیتی است که در آن بدن زن شروع به بارور کردن تخمک با کمک اسپرم مرد کرده که منجر به تولید جنین می‌شود. هورمون‌های جنسی زنان مانند پروژسترون نه‌تنها مسئول لقاح هستند، بلکه برای رشد پایدار جنین در داخل رحم مادر نیز عملکرد دارند.
سطوح بالای پروژسترون در هفته‌های اولیه بارداری منجر به ضخیم‌شدن دهانه رحم و تشکیل پلاک مخاطی می‌شود. این تولید سریع هورمون جنسی زنانه در آن زمان مسئول علائم و نشانه‌های اولیه بارداری مانند حالت تهوع، آکنه و تکرر ادرار است.
هورمون‌های جنسی زنان و پریود
از اولین باری که یک دختر پریود می‌شود تا شروع یائسگی و حتی پس از آن، سطح بهینه‌ای از هورمون‌های جنسی زنانه تولید می‌شود. قاعدگی برای زنان مهم است؛ زیرا به ازبین‌بردن مواد زائد مانند خون و بافتی که در بدن موردنیاز نیستند کمک می‌کند.
در روزهای اول پریود، زنان از کاهش تولید استروژن و پروژسترون رنج می‌برند که باعث گرفتگی و نازک شدن دیواره رحم می‌شود. علاوه بر همه اینها، با پیشرفت قاعدگی، تخمک بارور نشده و دیواره رحم از بدن خارج می‌شوند.
هورمون‌های جنسی زنان و یائسگی
یائسگی وضعیتی است که در آن بدن زن از پریود شدن خودداری می‌کند و بنابراین قادر به باردارشدن نیست. در طول و بعد از یائسگی، تنها مقدار کمی استروژن و پروژسترون توسط تخمدان‌های زن تولید می‌شود؛ از این رو زنانی که این حالت را تجربه می‌کنند، از میل جنسی کم رنج می‌برند. بااین‌حال سطوح پایین استروژن همچنین تراکم استخوان را کاهش داده و می‌تواند منجر به افزایش خطر سکته مغزی، بیماری قلبی و پوکی‌استخوان شود.
هورمون‌های جنسی زنان و میل جنسی
هورمون‌های جنسی مسئول میل جنسی در زنان هستند. سطوح بهینه استروژن، میل جنسی افزایش می‌دهد. درحالی‌که از طرف دیگر، پروژسترون بیش از حد می‌تواند میل جنسی را در زنان کاهش دهد.
جمع‌بندی
در این مطلب به برخی از نکات اساسی در مورد هورمون‌های جنسی زنان پرداخته شد. هورمون‌ها، پیام‌رسان‌های شیمیایی بدن هستند و عملکردهای بسیاری را در بدن تنظیم می‌کنند. در اثر عملکرد صحیح هورمون‌ها، حفظ سلامتی بدن نیز تضمین می‌شود. هورمون‌های جنسی زنان، استروژن، پروژسترون و آندروژن‌ها، برای تنظیم دستگاه تناسلی زنان، و برخی دیگر از عملکردهای بدن مانند چرخه قاعدگی، بارداری و شیردهی ضروری هستند.
